Koronabirusak sortutako benetako distopia honetan ekonomiaren egoera "korapilatsua" dela esan du Joseba Garmendia ekonomialariak eta EHUko irakasleak.
Nola deskribatuko zenuke egoera?
Korapilatsua. Shock izugarria izan da. Koronabirusaren pandemiak hainbat jarduera ekonomikoren itxiera edo etetea eragin du, eta horrek sekulako eragina izan du enpleguan, kontsumoan eta inbertsioetan. Aldi baterako izan da, baina orain ezjakintasuna dago heldu den hilabeteetan zer gertatuko den; pandemiaren bigarren edo hirugarren olaturen bat egongo ote den. Horrek aurreikuspen guztiak baldintzatzen ditu. Batzuek diote errebote efektua egon daitekeela, eta azken hilabeteetan kontsumitu ezin izan dena etorkizunean kontsumituko dela, dagoeneko ahal delako.
Ezjakintasuna nagusi da, beraz?
Bai. Azken batean inork ez daki zer gertatuko den hemendik aurrera. Horri gehitu behar zaio, 2019tik ziko ekonomikoak industriako produkzio indizeak ahulezi puntu bat erakusten zuela. Beherako joera ikusten ari zen. Orduan, ez dakigu egoera honekin zer gertatuko den. Konfinamenduko bi edo hiru hilabeteko egoera honek zer nolako kostua dakarren edo zer nolako zauriak uzten dituen ikusi beharko da. Badakigu sektore batzuk ez direla berreskuratuko: ostalaritza,turismoarekin lotutako arloak… baina ikusi beharko da eten behar izan direnak zer nolako kontsumoa berreskuratzen duten; dendak, ile apaindegiak eta bestelako sektoreak.
Baina dendariak, ile apaindegiak, tabernak eta abar martxan daude, eta jendea erantzuten ari da.
Kontua da ea berreskuratuko duten galdutako guztia. Alde batetik, dendetan erosten ditugun gauzak ere Interneteko erosketen bitartez ordezkatu ahal izan direlako. Bestetik, honek guztiak ekarri digun faktura: epe bateko kontratua zutenek lana galdu dute, ikusteko dago ere ERTE egoeratan daudenen kopurua zenbatekoa den eta etorkizuna nolakoa izango den. Beltza den edo ez. Horren arabera familia askok beraien kontsumoa eta inbertsoak birpentsatuko dituzte. Horrek eragina izango du.
BIZITZA VS. EKONOMIA
Pandemiaren hasieran, koronabirusaren eraginaren inguruko ikerketa egin zenuen. Zeintzuk izan ziren ondorio nagusiak?
Eragina neurtzea zen nire helburua. Lan honekin martxoaren 23an hasi nintzen. Garai hartan Hego Euskal Herrian 145 hildako zeuden eta 3.000 kutsatu. Gaur egun, 2.000 hildako baino gehiago daude. Orduan, garai horretan konfinamendu partzial bat ezarri zen. Jarduera batzuk telelanaren bidez egiteko esan zuten, hezkuntzako sistema guztia, zerbitzuetako sektore asko, enpresetako bulegoko lana eta profesional asko etxetik aritzen hasi ziren. Orokorrean elikadura, farmaziak eta egunkarien salmenta kenduta jarduera ia guztiak eten egin ziren. Ezinezkoa bilakatu zen hainbat produktu erostea, eta horrek atzerako ondorioak ekarri zituen; ezin bazen arropa saldu, arropa produzitzea ezinezkoa da, ezin bada autoak saldu, autoen ekoizpenak zentzurik ez dauka. Pixkanaka horrek ekonomian hainbat efektu hedatu egin ditu atal desberdinetan. Nire helburua hori neurtzea zen. Lehenengo ondorioa izan zen aste bakoitzeko barne produktu gordina 0,5 puntu jaitsiko zela. Enpleguaren arloan Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, 250.000 edo 280.000 pertsonak bere lana etenda ikusiko zutela kalkulatu nuen. Etena, ez galduta. Gutxi gorabehera kalkulu horietan ez dakit asmatu nuen, baina gero gertatu zenarekin gerturatu nintzen. Gaur egun, EAEn 200.000 pertsona ERTEetan egon dira, 60.000 autonomok laguntza eskatu dute eta 20.000 pertsona langabezian gelditu dira. 280.000 pertsona kaltetuak izan dira. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako enpleguaren %30 inguru.
Konfinamenduan askatasuna eta familiarekin egotea faltan bota dugula esan du Garmendiak. ARTXIBOA
Beraz, nolabait egoera aurreikusi ahal izan zenuen?
Bai, kalkulatu nuen. Input eta output analisi teknika deitutakoek ahalbidetzen dute halako prospekzioa egitea. Hori lehenengo ondorio bat izan zen. Jakin nahi nuen ere zer nolako inpaktua izango zuen konfinamendu zorrotzago jartzen bazuten. Garai hartan kutsatuen eta hildakoen kopurua %18 eta %20 bitartean hazten ari zen. Orduan, lau agertoki planteatu nituen: hazkundea %18 eta 20 artekoa bazen, bigarrena %16koa bazen, egun horietako baxuena, hirugarren agertokia bilakaera %10ekoa zela eta azkenekoa hazkundea %5ekoa zela. Azken hau oso baikorra zen. Aurreikuspen horiek ikusita, baita baikorrenak ere, ikusten zen hildakoen kopurua 145etik mila hildakoetara igotzen ginela oso denbora gutxian. Orduan, esaten nuen holako egoera batean edozein gobernuk ezingo zuela iraun neurri zorrotzagoak ezarri gabe. Konfinamendu zorrotzago bat onartu behar zela esaten nuen. Azken ondorioa izan zen ez dagoela kontraesanik osasunaren eta ekonomiaren artean. Garai hartan eztabaida zen konfinamendu zorrotzagoa hartu behar zen edo ez, oso ondorio katastrofikoei buruz hitz egiten zuten, ondorio ekonomiko larriak ekarriko zituela eta abar. Oztopoak jartzen zizkieten horrelako neurriei. Eta nik esaten nuen ez dagoela gobernurik mila hildako baino gehiagorekin neurri zorrotzagoak hartuko ez zituenik. Orduan, horrela behin behineko neurriak zenbat eta lehenago hartu, orduan eta faktura ekonomiko eta pertsonal txikiago izango zen.
Baina oporretatik bueltan, berriz lanera. Egun gehiago behar ziren?
Garai horretan neurri hori hartzeko ez dakit presioa ote zegoen, baina arlo akademikoetatik eta beste herrialdeetako praktikak begiratuta hori egitera gonbidatzen ari ziren. Arlo akademikotik begiratuta, epidemiologoek batez ere esaten zuten kontraesan handia zegoela pandemia benetan gelditu nahi bazen jendea etxean egon behar izatea, baina aldi berean estatuan milioika pertsona lanera joan behar izatea, gainera, lantoki batzuetan segurtasun neurriak betearaztea ezinezkoa zela edo garraio publikoa gainezka joaten zela. Bestetik, Txinako adibidea ere hor zegoen, non Wuhanen konfinamendu osoaren neurria hartu zuten. Italiako esperientzia ere adierazgarria zen. Gradualki funtsezkoak ez ziren jarduera guztiak eten zituzten. Neurri hori ez zen behin betikoa izango. Azken finean birusaren kutsapen aldia bi edo hiru aste badira, bi astetan dena gelditzen baduzu, birusaren hedapena dezente gelditzen da. Beharbada aste bat gehiago luzatu behar zela? Beharbada zorrotzagoak izan behar zirela gero trikimailu batzuk egon zirelako? Beharbada, bai. Baina orain ikusten eta ikasten ari gara. Garai hartan zuhurtasunaren irizpidearekin egin ziren gauzak. Konfinamendua funtsezkoa izan da bilakaera hau izateko, baita gizarteak modu arduratsuan joka zezan ere.
Langileek eskatu zituzten neurriak, ezta?
Adibide esanguratsuak badaude. Batez ere enpresa handietan non eta lan formagatik eta errutinengatik distantzia fisikoak mantentzea oso zaila den. Beste neurri batzuk hartzen joan dira. Oso adierazgarria izan zen Mercedesen kasua. 400 kutsatu zeuden eta hala ere enpresak funtzionatzen jarraitu nahi zuen, eta langileek eten egin zuten. Aitortu beharra dago Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, behintzat, lan ikuskaritzek ez dutela funtzionatu. Telelana egiten aritu dira, eta enpresetako sindikatuek gutxieneko osasun protokoloak ez direla betetzen salatu dutenean, administrazio publikoak ez du bere lana egin. Nik uste salagarria dela.
Konfinamenduaren lehenengo egunak mugituak izan ziren lantokietan. ARTXIBOA
KRISIA
Koronabirusaren egoera ezin zen aurreikusi, baina aurretik krisi ekonomikoa aurreikusten zen?
AEBetan dagoen ekonomiako aldizkari garrantzitsuenetariko batek 2018an esan zuen beste inflexio puntu baten aurrean geundela. Aldagaiak ikusten ziren. Nahiz eta oraindik hazkundea positiboa izan, hazkunde hori apaltzen ari zen. Aurreko krisiaren oinarriak oraindik ez dira gainditu, jarraitzen dute. Kausek hor jarraitzen dute. Desberdintasun soziala eta errentaren banaketa desorekatua izan ziren faktore garrantzitsuenak, eta bertan jarraitzen dute. Gainera, mundu finantzarioan dauden txutxumutxuak gehitu behar dira. Autogintza sektorean ere birmoldaketa sakon bat omen dator… Trumoi hotsak entzuten ziren dagoeneko.
Zeintzuk dira 2007ko eta oraingo krisiaren arteko desberdintasunak?
Faktoreak desberdinak dira. Aurreko krisiaren arrazoiak endogenoak dira. Hau da, ekonomiaren dinamikagatik azaltzen da gertatutakoa. Orain shock exogeno bat da; kanpotik etorri den faktore bat, bat-batean gure ekonomian inpaktu handia izan duena. Horrek herrialdeetako hornikuntzak moztea ere ekarri du eta banaketa izugarria gertatu da. Aurreko egoerari hau gehitu behar zaio. Batzuek diote konparatu ahal izateko Bigarren Mundu Gerraren amaierarekin edo 1930. hamarkadako depresio handiarekin konparatu beharko genukeela. Ikusiko dugu. Ikuspegi baikorragoak ere badira. Errebote efektu bat izan daitekeela diote.
Normaltasun berria deitu dioten egoera hasiko da ekainaren 21ean, ekonomia berria ere izango da?
Ez, argi eta garbi. Hemen behintzat egon diren mugimenduen arabera. 2011. eta 2012. urteetan nagusitu zen austeritatearen ideologia desagertu da. Europako herrialde guztiek onartzen dute gastu publikoa handitu beharko dela egoera honi aurre egiteko. Bai sare soziala indartzeko, ERTEekin egin den bezala, bai kontsumoa eta inbertsioa sustatzeko ere. Kontuan hartu behar da sarrera publikoak murriztuko direla. Orduan, egoera horretan defizit publikoa onargarriagoa izango da eta zorpetze publikoa ere onargarriagoa izango da. Europan berreraikuntzarako sekulako dirutza aurreikusten ari dira. Europako Banku Zentrala dirua punpeatzen ari da. Publikotik ekonomia salbatzeko ahalegin garrantzitsu bat badago. Oso kurioso da nola liberalak diren lobbyak, gobernuak, enpresarien elkarteak, CEOE esaterako, Estatua salba gaitzazu esaten ari diren; sektore publikoak salba gaitzala. Politiken inguruan aldaketa bat ekarri du. Horrek ekonomia berria ekarriko du? Nik uste nahiak bai egongo direla. Batbatean paradoxa bat gertatu da: beharrezkoa bakarrik kontsumitzen hasi garenean, sistema guztia krisian sartu da. Orduan, zer nolako sistema daukagun eta zer nolako gauzak produzitzen diren hausnartzera eramango gaitu.
Kapitalismoaren atzaparrak agerian gelditu dira?
Neoliberalismoarenak. Ez dakit kapitalismoa kuestionatzen den neoliberalismoa zalantzan jartzen ari den neurri berean. Kapitalismoa zalantzan jartzen dutenek edo dugunok aspaldidanik esaten dugu beste eredu batzuetarantz pausuak eman behar ditugula. Desakreditatuta geratu dena eta Financial Times eta beste aldizkari neoliberal ortodoxoek ere esaten dutena da errezeta neoliberalak ez direla momentu honetan aproposenak. Neoliberalak esango lukeena da bakoitzak salba dezala bere burua. Horrek ekarriko zuen adibidez langabezian dauden 270.000 langile horiek dirurik kobratu gabe egotea. Hori da neoliberalismoaren errezeta. Baina kontsumitu ezin duten 210.000 langile badituzu,aurrezkiak bukatzen zaizkienean nola biziko dira?
Laguntza horiek nahikoak dira?
Ez dakit. Nahikoa da 600 eurorekin bizi ahal izatea. Populazioaren %10 edo 20 gutxieneko bizitza egoera honetan egoteak asko esaten du gizarte horren inguruan. Ez dio sistema ekonomikoaren muskuluaren berreskurapenari laguntzen. Azkenengo hamarkadetan neoliberalismoak errentaren banaketa kontzentratu bat bultzatu du. Populazioaren %20ak geroz eta gutxiago irabazten du, eta populazioaren %10ak edo %1ak, aberatsenek, askoz ere gehiago irabazten dute. Desberdintasun sozial horiek areagotzeak 2007ko eta 2008ko krisia ekarri zuen. Arrazoietako bat da. Lan merkatuetako malgutze politikek soldatak jaistea ekarri dute. Horrek sekulako desorekak ekartzen ditu, eta hori dago azken batean krisiaren atzean. Krisi honetan dagoen arriskua da desberdintasun hori areagotzea. Horretarako laguntza sozialak ezinbestekoak dira. Era berean, pentsatzen hasi behar dugu beste kontratu sozial bat behar dugula, non errenta altuko pertsonek esfortzua askoz ere handiagoa egin behar duten. Kenedyren garaian, 1960ko hamarkadan, aberatsek askoz zerga gehiago ordaintzen zituzten. Azken hamarkadetan aberatsei zergak murriztu zaizkie. Egoera honetan justiziazkoa da beraien ekarpena handiagoa izatea.
Hori lor daiteke?
Kennedyren garaian aberatsei %80ko zerga tasa aplikatzen zitzaien. Gaur egun herrialde komunista bat dela kontsideratuko genuke. Eta AEBz hitz egiten ari gara, eta garai hartan. Hemengo egoera konparatzen badugu, 1978an hemen PFEZaren tramu handietan ordaintzen zen zerga tasa %65 zen. Gaur egun, %40 eta piko da altuena. Okerrena da kapital errentek ordaintzen duten gehiengoa %23 inguru dela. Hor egon da zerga sistemaren eraldaketa oso bat errenta altu eta aberatsen aldekoa. Hori birplanteatu behar da.
Irtenbide bat izan daiteke?
Kontua da administrazio publikoak diru gehiago beharko duela. Erronka argiak ditu: babes sistema indartu eta populazioaren zahartze demografikoak ekarriko dituen beharrak ase beharko ditu. Sistema publikotik enplegua sor daiteke, eta egongo den langabezia hazkundeari aurre egiteko politika horiek beharko dira. Beste alde batetik, gure sistema edo modelo produktiboa aldatu, dibertsifikatu, eguneratu eta modernizatu behar da. Berrikuntzan oinarritu beharko dugu, eta horretarako ere dirua beharko da. Ekonomia salbatzeko administrazio publikoak kontsumoa eta inbertsioa suspertu nahi badu, eta eredu energetikoa aldatu behar badu, horrek sekulako inbertsioak eskatuko ditu. Bidea badago, nondik nora joan badago. Orain arte baliabideak lortzeko maila ertainetan oinarritu da. Baina errenta altuenek bere ekarpenak egin beharko dituzte.
AUTOGINTZA
Duela bi aste inguru Bartzelonako Nissan lantokiaren itxiera izan zen albiste. Nafarroan eta Sakanan itxiera horrek eragina izan dezake?
Egia esan, ez dakit hemen Nissan eta Renault hornitzen dituen enpresarik ote dagoen. Azken batean Nissaneko itxiera Renault eta Nissan arteko fusioaren berrantolaketa baten ondorioa da. Orduan, ez dakit zer punturaino izango dituen ondorioak. Esan dezakedana da autogintzaren sektorean aldaketa sakon bat datorrela.
Beraz, ez da koronabirusaren ondorio zuzena izan.
Ezetz esango nuke. Azken batean, koronabirusak egin duena izan da hainbat hilabetetan auto salmentarik ez egotea. Hornikuntza kate globalak eten egin ziren. Hemengo enpresa askok itxi behar izan zuten Txinatik hornidura iristen ez zelako. Autogintzaren sektorea azkeneko urteetan hausnarketa prozesu batean sartu da. Matrizegintza sektorean ikusi zen. Euskal Herrian sektorea aspaldidanik geldituta zegoen. Matrizegintzak pieza berrietarako moldeak egiten ditu, eta autogintza nora zihoan ez zekielako gelditu zen. Ez dakite auto elektronikoen edo hibridoen sarrerarekin zer gertatuko den. Oso desberdina da auto elektriko bat egitea, hibridoa edo konbultsiokoa. Elektrikoek askoz pieza gutxiago behar dituzte. Horrek sektorearen erabateko berrantolaketa dakar. Hornitzaile guztiek pentsatu beharko dute etorkizuna zein izango den, eta posizionatu beharko dira. Google gainera auto autonomoetan pentsatzen hasi da, eta partekatutako autoen eredua zabaltzen ari da. Horrek sektoreari sekulako kolpea emango zion. Sektorea ezjakintasun egoera batean dago. Txinan autoen salmenta handitzen ari da. Eta beste arazo bat dakar. Txinan autoa masa kontsumoko produktua bihurtzen bada, mundu osoa itxuraldatuko du.
TELELANA
Konfinamenduarekin telelana praktikan jarri da. Aldeko eta kontrako iritziak daude. Zein da zure iritzia? Aurrera ere jarraituko du?
Nik uste areagotuko dela, baina kontuz. Orain arte egon den tamainan ez. Enpresa askotan eraginkortasuna ikusi dute. Facebook-en, uste dut, etxean gelditzeko esan diete. Horrek enpresari kostu batzuk murrizten dizkio. Horrelako joera bat egon daiteke, eta egongo da. Nire esperientzia irakasle gisa izan da, eta, norbaitek uste bazuen etorkizuneko unibertsitateak distantzian eta telematikoak izango zirela, oker zegoen. Tutoretzak eta klase presentzialak askoz eraginkorragoak dira. Feedback-a ere desberdina da. Beste gauza bat dago, telelanak funtzionatu du konfinatuta geundelako. Ikasleak derrigorrez etxean zeuden eta neurri batean klaseek balio izan diete argitzeko, egunerokotasunean errutinak izateko, ez aspertzeko eta abar. Baina konfinamendurik gabe… Eta beste gai bat dago: harremanak ez dira berdinak; bilerak ez dira berdinak. Beraz, alde batetik uste dut areagotuko dela, batez ere enpresetako bulego lanetarako. Baina sektore batzuetan ikusi dute muturrera eramanda kaltegarria izan daitekeela. Gainera, berrikuntza teknologikoen garai hauetan harreman fisikoak balore positibotzat hartzen dira. Gauza asko bideo edo testu batean kodifikatu daitezke, baina beste asko ez. Usaina adibidez.
Telelana hitzarekin batera, koronabirusa, covid-19, konfinamendua eta ERTE bezalako hitzak gure egunerokotasunaren hiztegian sartu dira. Zein ekonomia termino entzungo ditugu?
Ekonomia kolaboratzailea, zaintzaren ekonomia ere askotan aipatu da eta etorkizunean geroz eta garrantzia gehiago izango du desglobalizazio prozesuak… Neurri batean ere elikadura subiranotasuna deitu izan dena.
ETORKIZUNA
Itxaropena izateko arrazoiak daude?
Dena ez da txarra. Bakoitzaren araberakoa da. Ni lanean egon naiz, eta ez da berdina nire egoera edo langabezian edo ERTEan egon den pertsona batena. Nola bizi izan dugu? Segur aski kontsumitzen duguna baino gutxiagorekin bizi gaitezkeela erakutsi digu. Konfinamendu edo askatasun falta batean konturatzen zara garrantzitsuak diren gauzez. Zer bota dugu faltan? Mugitu ahal izatea, askatasuna, lagunen artean egotea, familia bisitatzea… gauza horiek ez dira ekonomikoak, gauza horiek ez dira materialak. Orduan, horrek beste mundu batera eramaten gaitu; kontsumo mugagabean oinarritzen ez diren ikaspen positiboak egon daitezke. Munduko bankuak aurreikuspen beldurgarri bat egin du: sekulako krisian sartzera goazela. Egoera horiek ez dira errazak. Are gehiago aurretik prekarietatean bizi den pertsona batendako. Elkartasuna, justizia eta ekitatearen garaia dator; zibilizazio gisa biziraun nahi badugu.
Herritar talde boluntarioak elkartu ziren ospitaletarako batak josteko. FRANCIS IRIGOIEN
Elkartasuna ezinbestekoa izango da.
Harago joango nintzateke. Ekitatean oinarritu behar dugula uste dut. Elkartasuna batak besteari egiten diona da. Baina denekin ekitatiboa den sistema bat eraiki behar dugu. Hemen ikusi dugu gutxietsiak izan diren lanpostu pila bat funtsezkoak bihurtu direla: ospitaletako garbitzaileak, supermerkatuetako langileak, garraiolariak, lehen sektorea eta abar. Beraz, funtsezkoak bihurtu diren neurrian, agian soldatak berrikusi beharko zitzaizkien. Sor dezagun sistema bat non laguntza beharrezkoa ez den izango. Eta laguntza eman behar bada, izan dadila sistema berak ematen duela. Horrek esan nahi du ongizate estatu bat; sistema instituzional, politiko, ekonomiko eta sozial bat justua eta ekitatiboa izango dena.
Eta posiblea da horrelako sistema bat lortzea?
Bai, noski. Ebidentziak badira. Bizitzeko gutxiago baldin badugu, gutxiago kontsumitzen dugu, eta gutxiago produzitu behar da. Orduan, gutxiago lan egin behar da. Lan gutxiago egin behar bada, aprobetxatu dezagun populazio erdia pobrezian eta langabezian izan beharrean lan hori banatzeko. Denbora irabazi dezagun. Horrek ekartzen duena da beste kultura bat, beste hezkuntza bat. Denbora aisialdian probetxuz erabiltzen ikasi behar da, eta ez kontsumoan. Dibertitzen ere ikasi behar dugu. Konfinamenduak agian honetan lagundu du. Merkataritza guneak itxita egon dira, familiarekin gehiago hitz egin dugu… Dibortzioak ere areagotu dira, hori ere egia da.
Baina jendeak normaltasunera itzuli nahi du.
Bai, baina nik tabernetan ez dut ikusten lehen ikusten nuena. Alde batetik, lekurik ez dagoelako. Bestetik, jendeak beldurra duelako. Agian gu kutsatzen bagara ez da ezer gertatzen, baina familiako kideak kutsatzeko beldurra dago. Heldu diren hilabeteetan beldur horrekin bizi beharko dugu, eta horrek arduratsuak izatera eramango gaitu. Orduan, galdera da: nola bizi zoriontsu horrelako egoera batean?
Eta erantzuna?
Behin behar materialak asetuta, beste guztia materialak ez diren gauzetara dedikatzea. Horrek beste zirkuitu ekonomiko batzuk elikatu ditzake. Gertutasunak ekar ditzake beste zirkuitu batzuk sortzea, denondako onuragarriak direnak. Hausnarketa horiek garrantzitsuak dira.
Hausnarketa hori egin da, ezta?
Pentsatu nahi dut baietz. Baina nik faltan bota dut beste aukera bat, eta da gizartearen saretze handiago bat. Azalduko dut: eman diogu administrazio publikoari, eta batez ere polizia ezberdinei edo hartu dute, hobe esanda, sekulako boterea gu arautzeko. Eta nik uste dut populazioaren sektore xahugarrienak edo adinduak laguntzeko sare sozialak sortu diren bezala konfinamendua arautzeko eta ordenatzeko eta kudeatzeko modu sozialak ere egon daitezkeela. Hau da, 0 fasean hasi ginenean paseatzen eta kirola egiten, ikusi dugu nola funtzionatzen duen eta nola egin behar dugun. Posible zen kale bakoitzeko arduradun bat egotea eta guztien artean Altsasuren inguruan 30 zirkuitu ezberdin antolatzea, non eta txandaka populazio guztia pasa zezakeen astean egunero edo astean hiru edo lau aldiz. Modu antolatuan, oinarritik hartuta nik uste badaudela gauza batzuk egin daitezkeenak. Beste bat, tabernak ez dute mahai nahikorik, eta herri txikietan badago ohitura bat aitonari eta amonari ikusita, eguraldi ona egiten zuenean aulkia atarira atera eta hor bizilagunekin hitz egiten aritzea. Hemen badago ohitura on bat sanjuanetan jendea jaisten dela afaltzera kalera, mahaiak jaisten ditu eta kalean afaltzen du. Komunitatea sortzen du. Horiek zergatik ez egin? Hori areagotu ahal izan zen. Konfinamenduan sare sozialak indartzea posible da, eta nik uste hori ahaztu egin zaigula edo ez dugula kontuan eduki.
