Abenduaren 18an bertsolaritzaren zita nagusia izan zen Iruñeko Nafarroa Arenan: Bertsolari Txapelketa Nagusiko finala. Maialen Lujanbiok jantzi zuen txapela eta puntuak eman zituzten epaileen artean sakandar bat zegoen: Joseba Beltza Bengoetxea etxarriarra. Duela 25 urte inguru bertso eskolan hasi eta gutxira mikroaren aurrean bertsotan aritzeko gogoa zuela esan du, eta ordutik bertsolaritzaren munduan murgildu da alor desberdinak jorratuz. Txapelketa Nagusian epaile izatea esperientzia interesgarria eta intentsoa izan dela aitortu du. Ardura handia dute, baina protagonistak bertsolariak direla esan du.
Noiz hasi zinen bertsogintzarekin harremanetan?
"Bertsolaritzan sartzeko oso garrantzitsua izan zen 1997ko finala"
Esango nuke lehendabiziko aldiz bertsoekin harremana ikastolan izan nuela, bertsolaritza klaseak geneuzkalako. Bertso munduan sartzeko oso garrantzitsua izan zen 1997ko, orain dela 25 urte pasatxoko, Bertso Txapelketa Nagusiko finala. Final horren aurretik gogoratzen naiz Eneko Lazkoz Boli-rekin aritu nintzela txapelketari buruz pixka bat hitz egiten eta berak komentatu zizkidan zenbait bertsolari; futbol entrenamendu batetik bueltan Irazu eta abar aipatu zizkidan. Osaba eta lagun batekin 97ko final hura aditzera joan ginen, eta horren ondoren bertso eskolan sartu nintzen. Gaur arte.
Norekin egon zinen bertso eskolan? Zein zegoen garai hartan?
Garai hartan Manu Gomez eta Josema Leitza zebiltzaten. Biekin hasi ginen. Josema Leitzarekin luze egon gara batez ere Boli eta ni. Oso gogotsu hasi ginen. Gero etorri ziren Unai Artieda, Saats Karasatorre eta beste gazteago batzuk.
Bertso eskolak garrantzitsuak dira?
"Bertso mundua osatzeko eta saretzeko lana egiten dute bertso eskolek"
Beti esaten da, baina eskolak sortzearekin transmisioa sortzen da eta horrek bere garrantzia izan zuen eta inguru batzuetan oraindik bada. Hain bertsozale ez diren lekutara iristeko, baita bertsozale diren lekuetan ere, kasu askotan bertso eskolek transmisio funtzio oso garrantzitsu hori betetzen dute. Bertso mundua osatzeko, handitzeko eta saretzeko lana ere egiten dute. Ezinbestekoak direla, seguru.
Beraz, hor dago gakoa?
Bertsoarekin kontaktu bat da. Gakoetako bat da. Kontuan hartu behar da bertso eskoletan jendea ongi pasatzeko apuntatzen dela. Ikastetxetan ere lan pila bat egiten da. Ikastetxeak daukana da nahi edo nahi ez izan jasoko duzula saio hori; bertso eskolak aukeratu egiten dituzu. Eskolaz kanpoko beste jarduerekin konparatuta bertso eskola aukeratuago izaten da.
Zenbat denbora pasatzen da bertso eskolan hasi eta mikrofono baten aurrean kantatzeraino?
"Bertso eskolan hasi eta oso tarte txikian hartu nuen mikroa, gogoa neukan"
Asmo polita egoten da eta askotan beteko da bertso eskoletan parte hartzen duten guztiak mikrofono aurrera ez bideratzeko. Esaten dut polita dela bertsotan aritu zaitezkelako mikrofono aurrean jarri gabe, eta horretan ari dira. Baina gure kasuan, eta nirean zehazki, bertso eskolan hasi eta jende aurrean jartzea oso tarte txikiko kontua izan zen. Gogoa baneukan horretarako, nik bezala orduan geunden taldeko guztiok. Hilabeteko gauza izango zen.
Lehendabiziko plazaz gogoratzen zara?
Plaza, ez. Eskolartekoetan parte hartzen ere azkar xamar hasi nintzen, 1998an edo 1999an. Lehenago bertsolari saioren bat zegoela aprobetxatuta haien ondoan agertu eta mikrofonoa hartuta bertsoren bat kantatzen genuen. Hori bertso eskolan hasi eta gutxira. Inprobisazioa zen, baina agian afari guztia horretan pentsatzen pasatzen nuen.
Bertsolari txapelketetan parte hartu duzu? Gogoan dauzkazu?
Bai. Uste dut 2001ean hasiko nintzela eta 2006ra arte egon nintzen. Gero berriz itzuli nintzen, ez dakit zehazki zer urtetan, 2015 inguruan, eta orduko hartan berriz ere motibatu nintzen eta txapelketa oso desastrosoa egin nuen saio bakarrean nahi ez nituenak eginda. Hori izan zen nire txapelketako ibilbidea.
Gaur egun bertso eskoletan jarraitzen duzu?
Oraingoari ez dakit bertso eskola deitu ahal zaion, baina bertsotarako gelditzen gara. Lagunak txapelketan aritu behar direla eta entrenatzeko aitzakiarekin elkartzen gara. Azken urteetan txapelketa dezente tokatu zaie Saatsi eta Boliri batez ere, eta orduan horren bueltan elkartu izan naiz agian gehiago gaiak jartzeko. Beste batzuk ere animatzen dira eta etorri izan dira gurera eta gu ere mugitu izan gara beste tokietara.
Irurtzunen ere beste talde bat dago, ezta?
Bai, nahiko talde polita egin dute eta hura antolatuagoa da gurea baino. Gurea lagunarteko zerbait da, telefono dei pare batekin antolatzen dena.
Gai jartzaile lanetan ere ibili zara. Zer mundu da hori?
Niretako gaiak jartzea oso konplikatua da. Buruhauste handiak sortzen dituen lana dela iruditzen zait. Egin daiteke oso azkar, baina azkar eta ongi niri ez zaizkit gaiak ateratzen. Askotan kontrastatu behar da gaia eta taldean egitea komeni izaten da. Gai horiek zer esan eman behar die bertsolariei, aldi berean, interesgarriak izan behar dira eta bertso saioaren araberkoak izan behar dira: zer tonuko gaiak ari zaren jartzen, entretenimendua sortu behar delako... Txapelketa oso pareko gaiak izan behar dira eta ezin duzu bertsolari bat zer esan handiarekin eta beste bat gutxiagoarekin utzi. Hori guztia kontuan hartzea, gaiak ez errepikatzea eta abar lan oso handia da. Txapelketetan tartean zerbait eta noizbait agian errepikatzen da eta normala da. Hoberena da txapelketetan gaiak jartzen aritzen direnak oso talde sendoa osatzen dutela eta beti memoria eta ibilbide handiko gai jartzaileak egoten dira eta gogoratzen dira. Horri eskerrak ez da hainbestetan pasatzen.
Gai jartzaile jarraitzen duzu?
Segitzen dut. Otsailean saio bat egingo da Etxarrin eta ez dakit nork egingo duen aurkezle lana, baina gaiak pentsatzen ari gara.
Bertso eskolak, bertsolariak, gai jartzaileak, epaileak… Zer mundu da bertsolaritzarena?
Antolatzaileak ere badaude mundu horren barruan; dena lotzen daudenak, komunikabideak eta abar. Nik uste dut bertso mundua jende oso parte hartzaileaz osatutako komunitate bat dela. Orduan, komunitate sendo eta trinkoa da. Horrek ekartzen du egin behar diren lan horiek guztiak egin ahal izatea.
Militantzia ere badu.
Bai, biak uztartzen ditu Bertsozale Elkarteak. Badauzka horretan lan egiten duen jendea eta badauzka militanteak eta parte hartzeko prest daudenak.
Joseba Beltz Beleixe irratian.
Nola eman zenuen salto epaile lanetara?
Bertso munduan orain dela urte dezentetik nagoenez eta Nafarroan elkar ezagutzen garenez, Arkaitz Goikoetxea bertsolari, epaile eta Lekunberriko bertso eskolako irakaslea izandakoa, ni ere Lekunberrin irakasle izan nintzen, etorri zitzaidan galdezka ea epaile hasiko nintzatekeen. Aurretik gai jartzaile taldetan aritu nintzen eta ekarpena egiteko prest gaudenez, talde horretan parte hartzeko prest nengoen eta aurrera egin nuen.
Zerbait ikasi behar da? Zer formazio behar da?
Prestutasuna garrantzitsua da, baina ez da bakarrik hori. Formazioa behar da. Antolaturik dago; Euskal Herriko txapelketaren kasuan forma jakin bat eman zaio azken urteetan. Nafarroaren kasuan talde txikiagoa da, baina talde txiki horrek nahiko ongi funtzionatzen du eta bere plangintza propioa egiten du formazioa jasotzeko. Oso inportantea da eta nahiko ongi funtzionatzen duen arloa da.
Zer epaitzen da?
"Berdin epaitu beharko litzateke herri txiki bateko sariketa edo txapelketa nagusia"
Berdin berdin epaitu beharko litzateke herri txiki bateko sariketa izan edo Euskal Herriko Txapelketaren finala. Egia da finalerako zenbait irizpide adosten eta zehazten direla eta irizpide horietako batzuk, adibidez, denborari dagokion irizpidea herri txiki bateko sariketa batean eta zer adineko bertsolariek parte hartzen duten agian ez duzula betetzen. Bestela, kontuan hartzen diren gaiak berberak dira batean zein bestean. Epaile batzuek elkartuta zenbait irizpide jartzen dituzte txapelketa aitzaki hartuta eta horren bueltan epaitzen ditugu gainerako saio guztiak.
Irizpide horiek entzuleei iristen zaizkie? Bertsolariei?
"Diferentzia da epaile batek ezagutzen duela zein den epaitzeko karta"
Epai irizpideak publikoak dira eta bertsolariak txapelketa batera joaten badira komeni zaie irakurtzea. Batzuk irakurtzen dituzte eta beste batzuek ez. Beraien erabakia da. Google-n bertso txapelketako epai irizpideak sartuz zuzenean sartuko zara horietan. Entzuleek epaitzeko bere iritzi propio sortzeko daukan modutik ez da hain desberdina epaitzeko daukagun modua. Azken finean, epaitzen ari garelako entzule gisa ailegatzen zaigun hori. Hortaz, diferentzia da epaile batek badakiela zein den epaitzeko karta eta entzule bat gelditu daiteke zentratuago karta horretako puntu batean eta horrek sor dezake iritzi kontrajarriak egotea. Ez zait iruditzen hain urruti daudenik batzuk eta besteak. Bertso munduan oso sartuta dagoen jendea eta bertso saio asko aditu dituenak lagunen artean komentatzen egiten ari direna da guk gero epaitzen egiten saiatzen garena.
Denek daukate ardura bere lanean, baina epaileek goi ardura bat dute?
"Saiatu behar gara guztitik aparte egoten; protagonistak bertsolariak dira"
Ardura bada. Ardura gure esku dago eta beti gutxi batzuen esku egoten da. Adibidez, Euskal Herriko Txapelketan saio bakoitzean zazpina epaile egon gara eta finalean bederatzi. Beti gutxiengo oso txiki bat gara eta guk erabakitzen dugu zer bertsolarik irabazi duen eta zenbat punturekin eta zein gelditu den azkena eta zenbat punturekin. Hortaz, hori ardura handia da. Gu saiatu behar gara guztitik aparte egoten, eta kontuan izan behar dugu protagonistak bertsolariak direla eta gu denok bertsoak aditzera joaten garela. Komeni da gugatik ahalik eta gutxien hitz egitea. Ez dugu mundu guztia kontentu utziko.
Zer nolako esperientzia izan da?
Ona, interesgarria eta intentsua. Finalerdietan, fase batean, lau saiotan eta finalean aritu naiz. Denera bost saiotan. Niretako esperientzia berria izan da, eta horregatik esan nuen baietz. Iruditu zitzaidan momentua izan zitekeela. Bertso mundua beste alde batetik bizitzeko modua izan da.
Erronka gustatu zaizu? Jarraituko duzu?
Bai, segitzeko asmoz. Talde konpromiso batengatik gaude hor eta egia da komeni dela ordezkatze sistema moduko bat egotea eta denborarekin gu ere ordezkatzen joatea. Baina taldean gustura nago eta segituko dut.
Zer behar du bertso on batek?
Oso kontu etereoa esan behar dut, baina nik uste jendearengana ailegatzea dela kontua. Bertsoa da, forma estilistikoan-edo esanda, sormen eredu nahiko itxi bat, gainera, aldi berean, komunikazioan funtzionatzen du eta komunikazio hori ahalik eta modu indartsuenean ailegatzea da helburua. Bertso on bat hori dela iruditzen zait.
Beraz, ez da bakarrik bertsolari bat gustura gelditzea.
Bera gustura gelditu bada, aurrera segi dezala. Baina bertsolariak entzuleak behar ditu izan txapelketa bat edo saio bat. Bertsolari eta entzuleen arteko konexio hori da sortu behar dena.
Eta bertso txarrik bada?
Bai, makina bat bota ditugu. Dudarik gabe, bertso txarrak badira eta nork nahik egin dezake bertso txarra. Kontua da batzuei asko kostatzen zaiela bertso txarrak botatzea. Badaude zenbait bertsolari eta aurtengo txapelketan aditu ditugun bertsolari horiek guztiak kategoria altukoak dira eta oso ongi aritzen dira. Ez dituzte horrelako bertso ikaragarri txarrak botatzen. Hala ere, botatzen dituzte ere.
Epaile izanda eta gauzak barne-barnetik ikusita, edozein bertso saiotan disfrutatzen duzu?
Bai. Bakarrik epaitzen ari naizenean ari naiz bertsoari zenbakia jartzen eta aldi berean epaitzen ari naizenean baloratzen ari naizena da entzule bezala aditzen ari naizenean baloratzen ari naizena. Orduan, lan oso antzekoa egiten ari naiz. Diferentzia da entzule naizenean despistatzen banaiz ez dela ezer gertatzen. Epaitzeko lanetan oso kontzentratuta egon behar naiz. Baina, bestela, ez dit eragiten eta saioak gozatzen ditut.
Nolakoa da Sakanako bertsolaritza? Giroa dago?
Niri iruditzen zait saretxo bat badagoela eta zenbait lagun bagaudela ibilbide luze xamarra daramagunak bertsoaren munduan. Ez da eskualde bat izugarri bertsolaria dena, baina iruditzen zait egindako lanagatik ez balitz azken hamarkadetako giroa nahiko eskasa izango zela. Baina egin den lan horregatik dago mugimendua. Saioak egiten dira, bertsolariak daude, bertso eskolak eta gogoa dago, nik hori nabarmentzen dut lagunean artea. Inguruan sustapen lan horretan segitzeko gogoa dago. Eta hori ongi dago.
