Soziolinguistika Klusterraren Bulego teknikoko ikerlaria da gaur egun Irurtzunen bizi den bilbotarra. Euskal Filologia eta Hizkuntzalaritzan doktorea, Itzulpengintzan eta Interpretazioan lizentziatua eta Itzulpengintzan eta Kulturen arteko Komunikazioan masterra du. Kanadako hizkuntza indigenen biziberritzean lanean aritu da eta ari da. Han bertan aritu da lanean, eta esku hartze proiektuen kudeaketa eskuetan izan du. Zazpi urteko lanaren ondoren, Euskal Herriko Unibertsitatean tesia aurkeztu zuen 2021ean: Hizkuntza indigenaren biziberritzea Columbian Britainiarrean: Nenqayni Ch 'ih (Tŝilhqot’in) hizkuntzarako estrategietan. Tŝilhqot’in komunitateko egoera soziolinguistikoaren ikerketa jasotzen du tesiak, besteak beste, orain arte egindako hizkuntza biziberritzeko proiektuak, etorkizunean erabil daitezkeen estrategiak eta herritarren bizipenak eta ekarpenak.
Zeren inguruko tesia egin zenuen?
Kanadako mendebaldean dagoen Vancouverreko hizkuntza indigena bati buruzkoa eta haien hizkuntza biziberritzeko prozesuari buruzkoa da tesia. Vancouver hiritik iparraldera autoz sei edo zazpi ordura dagoen komunitate indigena batean egon naiz azken 9-10 urteetan. Oraindik, Euskal Herritik, aholkulari lanak egiten ditut haiendako.
Nola bukatu zenuen Kanadan? Eta jatorrizko herri batekin hizkuntza biziberritze proiektu batean lanean?
2012an joan nintzen. Hasieran, Vancouverren egon nintzen lanean. Urtebetez lan egiteko baimena lortu nuen, eta asmoa zen urtebete edo pare bat urte han ematea. Azkenean, gauza bat dela, bestea dela, han geratu nintzen. Jatorrizko herrien eta hizkuntza indigenen egoerari buruz ikasten hasi nintzen. Hemen, egia esan, ez dugu asko entzuten Kanadako hizkuntza indigenei buruz, eta interesa piztu zitzaidan.
Badakigu Amerikako Estatu Batuetan (AEB) hainbat herri indigena daudela. Kanadan, zein da egoera?
Hizkuntza dibertsitate handia dago Kanadan: 12 hizkuntza familia daude, guztira 70 bat hizkuntza indigena gehi dialektoak. Dibertsitatea oso handia da, eta beraz, zailtasun handiak daude hango egoera kudeatzeko eta hizkuntza biziberritzeko prozesuak aurrera eramateko, oso zailak, eta oso konplexuak baitira.
Hizkuntza errealitateak, pentsatzen dut, oso anitzak izanen direla.
Oso. Probintziaren arabera. Probintzia bakoitzak bere hizkuntza politika du, edo, beno, behintzat ahaleginak egiten dituzte. Baina indigenen hizkuntzak ez dira ofizialak. Iparraldeko probintzietan Inuit hizkuntzak eskubide gehiago ditu, eta onartzen da hango hizkuntza dela. Baina, esaterako, ni egon nintzen Columbia Britainiarrean, eta han ez daukate hizkuntza eskubiderik. Bakarrik onartzen da hango hizkuntzak direla. Bueno, hemen ere, lurraldearen arabera, oso desberdinak dira hizkuntza eskubideak.
Hizkuntza horiek desagertzeko arriskuan egotearen arrazoi nagusiak kolonizazioa eta asimilatzeko estrategiak dira
Beraz, hizkuntzok komunean duten ezaugarrietako bat da ez dutela lege aitortzarik?
Bai. Hizkuntza horiek desagertzeko arriskuan egotearen arrazoi nagusiak kolonizazioa eta asimilatzeko estrategiak dira. Han azken 100 urteetan erresidentzia eskolak egon dira. Kanadako Gobernuaren estrategia zen komunitate indigenara joan, umeak hartu, eskola katoliko horietara eraman eta asimilatzeko prozesuan sartzea.
Behar bezala zibilizatu, behar bezalako hizkuntza ikas zezaten eta basati oso onak izan zitezen.
Horixe. Eta erlijioa, sinesmenak. Haien sinesmenak eta mundu ikuskera eraldatu, eta erlijio katolikoa komunitateetan sartu nahi zuten.
Akulturazio prozesu horretan punta bateko ume bat beste puntako erresidentzia eskoletara eramaten zuten eta alderantziz? Edo ondoko ikastetxeetara eramaten zituzten ikasleak?
Normalean, haien lurraldeetan geratzen ziren, ni egon naizen eremuan, behintzat. Baina, askotan, haien komunitateak 100 edo 200 kilometrora zeuden. Han indarkeria eta bortxa pairatu zituzten. Hizkuntza erabiltzea debekatuta zuten eta erabiliz gero, zigorrak jasotzen zituzten. Tratu txarrak eta sexu abusuak ere izaten ziren; eta heriotza tasa oso altua zen. Umeek urtean zehar ez zeukaten baimenik familia ikusteko. Ume txikiak ziren, eta kultura eta hizkuntza propioarekiko atxikimendua eta konexioa edo lotura galtzen zuten. Horri, esperientzia horiek eragindako trauma gehitu behar zaio. Gaur egun, trauma hori oso nabarmena da komunitateetan.
Nola islatzen da trauma hori?
Hizkuntzarekiko atxikimenduan, esaterako, eta identitatearekin lotutako erronketan. Egoera nahiko gordina da: desegituratutako familiak, alkoholismoa, drogak... Herri indigenen gizartearen errealitatea oso gogorra da, eta hor hizkuntzak badu bere garrantzia. Zeren, azkenean, identitatea galtzen baduzu, nolabait iparra galtzen duzu.
Tŝilhqot’in sentitzen dira. Indar handia jartzen dute lurra, kultura eta hizkuntza aldarrikatzeko prozesuan
Kanadan, azkenaldian, hildako haurren hobiak agertu dira erresidentzia ikastetxe horien inguruan. Horrek kontzientzia arazorik sortu dio Kanadako herriari? Nola eragin die komunitateei?
Prozesu hori ni justu iritsi nintzenean hasi zen, orain dela hamar-hamabi urte. Kanadako Gobernuak ahalegina egiten du erreparazioan eta aitortzan. Modu desberdinetan bizi da komunitateetan. Baina, gizartean aldaketa bat egon da behintzat, oraintxe gertatzen ari da. Horrek badu eragin bat hizkuntza biziberritzeko prozesuan eta aldarrikatzeko prozesu horretan. Komunitateetan kontzientzia handia dago. Identitatea hor daukate; kasu honetan Tŝilhqot’in sentitzen dira. Indar handia jartzen dute lurra, kultura eta hizkuntza aldarrikatzeko prozesuan. Hizkuntza da haiek aldarrikatzen ari diren beste gauza bat. Azkenean, ez da bakarrik hizkuntza, haiek ulertzen dute dena batera; lurra, hizkuntza eta kulturarekiko lotura.
AEBn erreserbetan sartu zituzten. Kanadan zein da errealitatea?
Nahiko antzekoa. Erreserbak daude, AEBetan bezala. Orain komunitateak esaten diete, baina Kanadako Gobernuak sortutako erreserbak dira. Kanadan komunitate bakoitzak eskumen desberdinak ditu. Nik lan egiten dudan jatorrizko herrian, Tŝilhqot’in, sei komunitate daude. Badute haien gobernua eta haien sistema politikoa ere. Haien asmoa da Kanadako Gobernuarekin parez pareko harremana izatea: herri batetik beste herri batera. Haiek ez dute onartzen Kanadako errealitate politikoa. Herri bat bestearekin komunikatzea aldarrikatzen dute.
Nola bukatu zenuen Tŝilhqot’in jendearekin?
Nik, momentu horretan, ez neukan asmorik tesi bat egin edo doktorego programan sartzeko, zeren masterra bukatuta neukan eta nahiko nekatuta nengoen. Baina jendea ezagutzen hasi nintzen eta, azkenean, lagun baten bitartez, komunitateko jendea ezagutu nuen eta haiek bisitatzera joaten nintzen. Lehenengo urtean haien eskolan egon nintzen lanean, boluntario gisa, ekitaldietan, eta hizkuntza ikasten; neure burua han kokatzen. Haiendako oso garrantzitsua da, nik uste leku guztietan. “Zergatik zaude hemen? Zein da zure interesa?” Nik ere prozesu hori bizi izan dut: nire birraitona izan zen euskaraz egiten azkena, eta, ondoren, nire familian ni naiz lehenengo euskalduna. Nik A ereduan ikasi nuen, gero unibertsitatean, ondoren euskaltegi batean egon nintzen. Ni euskara biziberritzeko prozesuaren produktu bat naiz. Han, komunitatean egonda, eskolan, ikusten nuen: ni naiz ume hori. Haiek Tŝilhqot’inak dira. Etxean ingelesez egiten dute. Eskolan bakarrik ordubeteko saio bat dute egunero hizkuntza ikasteko. Kantak eta dantzak ere egiten dituzte. Haien ustez, beraien identitatearen zati bat falta da, eta hori hizkuntza da. Ni txikitan horrela sentitzen nintzen: bai, euskal dantzak, bai, ez dakit zer, baina, azkenean, gaztelaniaz egiten nuen nire inguruan eta familian. Ni nahiko identifikatuta sentitu nintzen komunitatean egonda. Nire testuingurua azaldu nuen, eta, orduan, lanean hasi nintzen. Hizkuntza Koordinatzaile. Kanadako eta probintziako gobernuei dirulaguntzak eskatu nizkien. Hizkuntza plan estrategiko bat garatu genuen, Hizkuntza Batzarra sortu genuen. Lehentasunak identifikatu genituen, eta hizkuntza biziberritzeko proiektuak egiten hasi ginen.
Nola sartu zen unibertsitatea?
Hizkuntza biziberritzeko proiektu horien artean diagnosia egin beharra ikusi genuen: zer baliabide ditugu, zenbat hiztun, zer material, zeintzuk dira komunitatek iritziak, nola berreskuratu nahi dute hizkuntza... Ikerketa bat egitea erabilgarria izanen zela esan zuten. Azaldu nien unibertsitate masterra nuela, eta Euskal Herriko Unibertsitateko Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia doktorego programan hizkuntza biziberritzeko adar bat zuenez, kolaborazio ikerketa proiektua egin genuen nire doktorego programarekin. Horretan oinarrituta, tesia idatzi nuen. Baina, berez, haien errealitatea arlo akademikoan islatzeko komunitatearen beste proiektu bat izan zen. Handik ateratako komunitatearen ekarpen guztiak hizkuntza planean sartu genituen, planean komunitatearen ikuspegi guztiak izateko. Hasierakoa Hizkuntza Batzarrak egin zuen bakarrik. Hortik hizkuntza biziberritzeko proiektuak egiten hasi ziren.
Tesia haien errealitatea arlo akademikoan islatzeko komunitatearen beste proiektu bat izan zen
Zer errealitate jaso zenuen?
Tŝilhqot’inera desagertzeko arriskuan dago, Kanadako hizkuntza indigena guztiak bezala. Baina probintzia horretako zerrendan lehenengo postuan dago. Haiek oso egoera larrian daude. Baina beste hizkuntza indigenen aldean, hiztun gehiago dituzte, hiztunak nahiko gazteak dira, 45 urte ingurukoak. Etxeko transmisioa eten egin da, baina aitona-amonek eta guraso batzuek oraindik Tŝilhqot’ineraz hitz egiten dute. Hizkuntza biziberritzeko eskalan kokatzen du herri hori, eta hizkuntza biziberritzeko aukera dagoela adierazten du. 4.300 bat Tŝilhqot’in dira eta 700 bat hiztun daude, %20 gutxi gorabehera.
Eskolan A ereduko moduko bat dutela esan duzu.
Bai, irakasgai guztiak ingelesez dituzte, eta Tŝilhqot’in hizkuntza ikasteko irakasgai bat baino ez. Haien asmoa da orain murgiltze eredua ezartzea. Gure hizkuntza planean, esaterako, haur eskola sortu genuen, murgiltze programa bat. Orain curriculuma sortzen ari gara, poliki-poliki Haur Hezkuntzatik Lehen Hezkuntzara pasatzeko eta urtetik urtera promozio berriak sortzeko eta aurrera egiteko.
Zuk ere hizkuntza ikasi zenuen. Euskaltegi modukoak dituzte?
Garai hartan, ez. Baina orain hizkuntza eskolak sortu ditugu, edo, behintzat, hizkuntza ikasteko aukera eskaintzen dugu. Pandemia garaian hasi ginen Interneteko Zoom komunikazio plataformaren bitartez, baina komunitatean ere hizkuntza eskolak ematen dira. Ni iritsi nintzenean ez zegoen aukerarik. Tŝilhqot’in hiztunak ziren nire irakasleak. Eta komunitatea. Azkenean, bizitza Tŝilhqot’ineraz egiten dute. Batez ere adinekoek. Haiekin komunikatzeko niretako oso garrantzitsua zen, baita haien kultura ulertzeko ere. Ni kanpotarra nintzen, oso argi neukan: ez zitzaidan gustatzen haiek hizkuntzaz aldatzea nirekin hitz egiteko. Hemen bezala: kanpotar bat agertzen bada eta hizkuntza aldatzen badugu. Sentimendu hori nuen, eta haiek asko eskertzen zuten, eta beti zeuden prest irakasteko.
Hizkuntza estandarizatuta dute?
Gai konplexua da. Hizkuntza plana garatzeko bileretan estandarizazioaren gaia atera zen, eta hainbat ikuspegi daude. Batzuek ikusten dute eskolan behintzat eredu estandarizatu bat edo erabili behar dela, baina beste batzuendako haien identitate propioari uko egitearen modukoa da. Esaten dute “nire familian horrela hitz egiten da”. Desadostasun bat dago, eta oraindik ez dute argitu. Joan den mendeko 70eko hamarkadan gramatika eta alfabeto bat garatu ziren. Hor nolabaiteko adostasuna dute, baina ahoskeran eta hitz egiteko orduan ez dago adostasunik.
Hizkuntza biziberritzeko prozesuan ikusi da hedabideek ere badutela garrantzia. Tŝilhqot’inerazko komunikabiderik bada? Hedabideek ikusgarritasuna ematen diote?
Bai. Gero eta gehiago ulertzen dute hizkuntza biziberritzeko prozesuan ikusgarritasun hori garrantzitsua dela. Beraiek Tŝilhqot’in Irratia dute. Hor ere hizkuntza oso presente dago. Kanadako telebistan eta irratian kulturek eta hizkuntzek presentzia dute, baina beste modu batean. Tŝilhqot’inera hutsezko saioak haien irratian bakarrik entzun daitezke.
Hizkuntza plana eguneratzen ari gara orain. Proiektu batzuk egiten jarraitzen dugu
Beraz, oraindik ere, Irurtzundik Tŝilhqot’in jendearekin harremanean eta lanean?
Aholkulari gisa jarraitzen dut. Hizkuntza plana eguneratzen ari gara orain. Proiektu batzuk egiten jarraitzen dugu, esaterako: Zoom bidezko hizkuntza eskolak; nik curriculuma garatzen jarraitzen dut; Hizkuntza Batzarrarekin bilerak egiten ditugu... Eta, bai, lotura hori mantentzea gustatzen zait. Adibidez, Kanadara joango naiz apirilean. Ekitaldi batzuk eginen ditugu komunitatean, unibertsitatean hitzaldi batzuk... Mantentzen dut harremana, bai.
Bi herriak lotzen dituzu, Paula. Parekotasunik badugu?
Bai. Hizkuntzak biziberritzeko prozesuetan, edo hizkuntza bat galtzear dagoenean, beti antzekotasunak daudela uste dut. Hiztunek ez diote haien ama hizkuntza hitz egiteari nahita uzten. Prozesu kolonizatzailea eta asimilatzeko estrategiak hor daude. Hizkuntza menderatzaile bat. Egoera oso antzekoa da. Historian zehar egoera desberdinak egon dira, baina ondorioak oso antzekoak dira: aipatu dugun identitatearen galera, lurrarekiko harremana eta haien lurra aldarrikatzeko prozesua... Munduan barna antzekotasunak ikusten dira, leku guztietan.
Tŝilhqot’inengandik zer ikasi dezakegu?
Asko, asko daukagu ikasteko. Elkarrengandik asko ikasten dugu prozesu guztietan. Honetan: estrategiak, haiendako hizkuntza zergatik den garrantzitsua, identitatea, lurra, gu nor garen... Hori guztia guk ere badugu. Bestetik, hizkuntza ez da kode huts bat. Hizkuntza ez da komunikatzeko tresna bat bakarrik. Bada, baina hizkuntzak errealitatea ikusteko betaurreko berezi batzuk ematen dizkigu. Hemen ere badugu hori.
Aldi berean, hizkuntza biziberritzeko prozesuak konplexuak direla ikas dezakegu. Azkenean, gu eta gure hizkuntza biografia zein den jakitea. Nondik gatoz? Zer gertatu zen nire familian? Zergatik galdu zen hizkuntza nire familian? Zergatik ikasi nahi nuen hizkuntza? Zeintzuk ziren nire arrazoiak... Oso desberdinak izanen dira ni bezalako bilbotar batenak, azpeitiar batenak edo kanpotik etorritako batenak. Beste arrazoi batzuk eduki ditzakegu. Hori guztia eta tokian tokiko egoera soziolinguistikoa kontuan hartu behar da hizkuntza biziberritzeko prozesu hori arrakastatsua izateko. Horretaz aparte, aitortza eta erreparazioari garrantzia eman behar zaie. Oso garrantzitsua da onartzea zer gertatu den, zer egin nahi dugun. Baina aitortza abiapuntu oso garrantzitsua da.
Kontuan izan behar dugu, bestalde, hizkuntza biziberritzeko prozesuak ere kolektiboak direla, guztion ardura baita hizkuntza biziberritzea. Ardura desberdinak daude maila guztietan: herri mailan, komunitatekoan, familian, norbanakoen ardura... Maila guztietan lan egin behar dugu prozesu hori arrakastatsua izateko. Bestetik, instituzioen babesa. Herria motorra da, han ere hori ikusten da. Baina gizarte honetan instituzioaren rola, eskoletan zer gertatzen den, oso garrantzitsua da prozesu hori laguntzeko. Aldi berean, hizkuntzaren transmisioa dago: hizkuntza biziberritzeko prozesuetan oso garrantzitsua da hiztunak lortzea, baina etxeetan transmititu behar da eta kalean erabili behar da. Hizkuntza ikastetik, hizkuntza horretan bizitzera pasa behar da, benetan hizkuntza biziberritzeko eta ez desagertzeko.
Herri bakoitzak badu eskubidea hizkuntza eta kultura aldarrikatzeko. Haien modura. Azkenean, mundu ikuskerak oso desberdinak dira munduan zehar. Hori ere islatu behar da hizkuntza prozesu horretan arrakastatsua izateko. Bukatzeko, aliantzak eta sareak ere oso garrantzitsuak dira; bakoitzak berea, baina badugu elkarrengandik zer ikasia.
