Literaturarekiko eta historiarekiko zaletasuna uztartuz, Josemi Albizu irurtzundarrak El latido de los Tres Burgos eleberria publikatu du, Eunate editorialarekin. Erdi Aroan girotutako trhiller bat da eta dagoeneko, jarraipenarekin ari da lanean. "Tramaren zatiren bat" Sakanan kokatzea gustatuko litzaioke.
Noiztik duzu idazteko zaletasuna?
Etxean, Irurtzunen, liburuak oso preziatuak ziren. Txikitatik, asko disfrutatzen nuen irakurtzen, eta gehienbat thrillerrak, eleberri beltzak, abentura eleberriak eta abar izaten nituen gustuko. Betidanik ere eleberri bat idazteko nahia izan dut buruan. Izan ere, bizitza profesionalak, komunikazioarekin eta marketinarekin lotuta izan dira, eta besteak beste, sormen proiektuak irudikatzea, eraikitzea, idaztea eta abar tokatu izan zait. Horrela lanak berak, idazle baten bi alderdiak praktikatzen eta garatzen lagundu dit zalantzarik gabe.
Zeintzuk dira bi alde horiek?
"Betidanik historiagatik jakin-mina izan dut; nola gertatu ziren gauzak"
Fikzioa idazten duenak, hasieratik trama bat sortu behar du, pertsonaiekin gertatu behar dena irudikatu behar du. Hori sormen alderdia da. Beste alde batetik, bigarrenean, idazmena dago, idazketa prozesua bera. Eleberri honetan, tramaren eraikuntzari dagokionez, Nafarroako Erreinuaren historian sakontzea nahitanahiezkoa zen. Nik, egia esan, historiaren jakin-mina betidanik izan dut, gauzak eta gertakariak nola gertatu ziren ikertzekoa… Erdi Aroa beti oso garai bitxia iruditu zait. Aurretik ere Garai honekin lotutako proiektuak garatu izan ditut, Nafarroako trivial jokua, Navarrivialen sortzailea naiz, baita Nafarroako Xakearena.
Nolakoa izan da prozesua? Dokumentazio lan handia egin duzu, ezta?
Bai, jakina. Ni ez naiz historialaria. Eleberria dokumentatzeko lana, gainera garai eta leku hain zehatz batean, handia izan da, bai. Baina bestalde, biziki disfrutatu izan dut berarekin. Garai hartan nola bizitzen ziren, beraien ohiturak eta sinesmenak, gertatu ziren gauzak, eraikuntzen historia eta abar ikertzea izugarri gustatzen zait. Beste alde batetik idazketa prozesuari begira, idazten hasi nintzenetik gaur egun arte, idazteko modua asko aldatu dela esango nuke. Hasieran trama sendorik izan gabe hasi nintzen idazten eta thriller batean, nobela ekintza batean, zaila da ongi eraikitako trama bat sortzea gidoirik gabe. Iparorratz idazleak eta mapa idazleak omen daude. Baina hau bezalako eleberri batean, non pertsonaia eta gertakari asko lotzen joaten diren, behar beharrezkoa da mapa bat izatea eleberria idazteko.
Zenbat denbora egon zara idazten?
El latido de los tres burgos idazten hamar urtez egon naizela esaten badizut, ez nintzateke gezurretan egongo. Egia da hasieran idazteari denbora gutxi eskaintzen niola, lanarekin uztartu behar nuelako, eta azken bi urteetan eman diot bultzada. Denbora honetan guztian denetarik gertatu zait. Behin gure etxean sartu eta argazki kamera eta ordenagailu eramangarria lapurtu zizkiguten, eta idatzitako guztia galdu nuen. Nobelaren zati handi bat berridatzi behar izan nuen, baina, nire ustez, une horretatik aurrera hasi nintzen beste era batera idazten, zer kontatu nahi nuen jakin, erabaki, eta nolabait mapa eraiki nuen. Horrek lagundu zidan hobe idazten.
Lorea, Miguel eta Juan dira protagonistak. Zergatik pertsonaia horiek?
"Gauza asko sortzen dira nola jakin gabe; badago haien arteko hariren bat"
Ez dakit. Batzuetan gauzak beren zergatia ondo jakin gabe sortzen dira. Nire ustez, kasu honetan, ideiak Erdi Aroko bizitza nolakoa izango ote zen imajinatzen sortu ziren. Protagonistak elkarren artean lotura duten hiru pertsonaia dira. Obanosen txikitatik bizi dira, eta haurtzaroa markatzen duen esperientzia bat elkarrekin bizi izan zuten. Gero bakoitzak bere bidea hartzen du, baina hiruen kasuan, egoera desberdin horietatik, garaiko justizia haien atzetik doa; bidegabeki jazartzen diete. Miguelen semea bahitu egin dute, Lorearen senarra atxilotu eta espetxera eta Juanen amonak, bere heriotza ohean, aitonarekin zerikusia duen istorio bat aitortu eta promesa bat betetzeko eskatuko dio. Azkenean, hiru trama ezberdinek bat egiten dute, eta hiru lagunek fronte komun bat egiten dute erresumako gobernadorearen aurka.
Hori guztia testuinguru bitxi batean oinarrituta.
"Iruñean hiru burgo zeuden, hiru hiri guztiz bananduta"
Nafarroako Erresuma erresuma txikia zen, baina paper garrantzitsua izan zuen Europako Erdi Aroko historian. Nafarroako erregeerreginak Frantziakoak ere baziren, edo, bestela, Frantziako koroa nahi zuten. Beraz, Frantziaren aliatuak edo etsaiak ziren. Ehun Urte Gerran, Karlos II.a Ingalaterrarekin batu zen Frantziaren aurka. Gainera, garai hartan bi Aita Santu zeuden Mendebaldeko Zisma deitutakoan, eta Martin de Zalba Iruñeko apezpikua zena elizan haustura hori eragin zuenetako bat izan zen. Hori Europaren kasuan. Iruñeari dagokionez, hiru hirik, hiru burgok, osatzen zuten; bereiztuak zeuden eta babes erretenak eta harresien bidez bananduta zeuden: Nabarreria, San Zernin eta San Nikolas. Nabarrerian baskoiak bizi ziren eta jatorrizko gunea zen: apezpikua nagusia zen eta euskaraz hitz egiten zuten. San Zernin errege eta apezpikuen laguntzarekin sortu zen, eta bertara frankoak heldu ziren, frantses erromantzea hitz egiten zutenak. Azkenik, San Nikolas non jatorri eta hizkuntza ezberdinak nahasten ziren. Batzuen eta besteen pribilegioen ondorioz, burgoen arteko borroka etengabea izan zen Erdi Aro osoan zehar. Trama testuinguru honetan kokatu nahi izan dut. Azkenean, Iruñeko hiru burgoen arteko borrokak botere borrokak baino ez ziren, garaiko agintariek bultzatuta edo herritarren altxamenduak zeuden ezberdintasun sozialak leuntzen saiatzeko.
Nola inspiratu zara?
Nik uste bizitzaren edozein beste esparrutan bezala, atzean lana dago; garrantzitsuena lana da. Horixe baita ideiak sortzen joaten diren esparrua, aukerarik hoberena ere bertan aurkitu ahal duzu. Dudarik gabe, Iruñeko Alde Zaharraren hurbiltasuna ere inspirazio iturri bat izan da, kaleek gordetzen dituzten istorioak. Alde Zaharrak ezagutzen ez ditugun istorio asko ditu. XIX. mendera arte Iruñea bakarrik Alde Zaharreko kaleek osatzen zuten. Une horretan bertan izan zen harresiak eraitsi eta hiria zabaldu egin zenean, baina Alde Zaharreko hiri trazadura Erdi Aroko berbera da. Eraikinak baxuagoak ziren, bi solairukoak, eta, beraz, kaleak argitsuagoak zirela imajinatzen dut; etxeak adobezkoak ziren eta abar. Irudikatzeko ariketa horrek elikatzen du inspirazioa.
Bisita gidatuak egitea pentsatzen ari zara?
Bai, hainbat bisita gidatu egin ditut dagoeneko. Lehenengo bisita gidatua Iruñean egin zen Edizio Azokan egin nuen. Maria Osetek, Eunate argitaletxeko editoreak, solasaldi bat egin beharrean bisita egin nezakeela esan zidan, eta kasu egin nion. Egia esan, kaleak Erdi Aroko berberak dira, eta eraikin askok bizirik iraun dute gaur egun arte; beraz, bisitak oso aberasgarriak dira. Bisitak egiten jarraitzeko prest nago, gauza asko baitaude kontatzeko. Gertaera bitxiak ere azaltzen ditu eleberrian, adibidez, Gazteluko plazan egindako lehen zezenketa dokumentatuta dagoena edota Iruñeko katedral erromanikoaren erorketa. Gertaera historiko horren inguruan gertatu zitzaidan pasadizo bat: Kontua da Iruñeko katedrala berez 1390ean erori zela lurrikara baten ondorioz. Nobela 1384an kokatzen bada ere, niri ongi zetorkidan katedrala une horretan erortzea, beraz, lizentzia literario txiki bat hartu nuen eta sei urte lehenago eraitsi nuen.
Nolakoa izan da edizio prozesua?
Mota honetako eleberrietan pertsonaia asko daude, eta elkarri lotutako gauza asko gertatzen dira. Hori dela eta errepaso ugari egin behar izan ditut dena ondo itxita egon dadin. Egia esan, nobelaren behin betiko testua onartu ondoren dagoen lan guztiak harritu ninduen. Argitaletxeen lana izugarria da: ortografia zuzenketak, estilo zuzenketak, maketazioa, azala, azaleko testuak, kontrakoak, gainazalak… Baita eleberriaren izenburua ere. Sustapenarekin zerikusia duen guztia ere; Eunate argitaletxe txikia da, eta egileok proaktiboa izan behar dugu aurkezpenak egiten eta abar. Nire kasuan Iruñean, Lizarran, Erriberrin, Bartzelonan eta, jakina, Irurtzunen egin ditut aurkezpenak. Durangoko azokan ere egon nintzen.
Zure lehenengo nobela da, baina ez azkena.
Bai, idazten jarraitzen dut. Orain El latidoren jarraipena idazten ari naiz. Garai hartan gauza asko gertatu ziren, eta oso interesgarriak ziren haien ohiturak: lo egiten zuten modua, bi txandatan bezala, hain zuzen; ura baino askoz ardo gehiago edaten zuten urak gaixotasun asko sortzen zituelako, eta gaixotasunak, adibidez, lau umoreen arteko desoreka batek eragiten zituela uste zuten: umore beltza, horia, zuria eta gorria. Egia esan, fikziorako bidea den garai bat da eta oso eraso sentitzen naiz eszenatoki horretan. Eleberria 1384an amaitzen da, eta, ondoren, 1423an Batasunaren Pribilegioa izan zen. Urte horietan gauza asko gerta dakieke nobelako pertsonaiei. El latido de los tres burgos hasten eta amaitzen da, baina trama batzuk irekita geratzen dira.
Sakanara gerturatuko zara?
"Bigarren zatian Sakana agertzea gustatuko litzaidake; nondik hartu badago"
Hori da nire asmoa. Nire lehen eleberria dokumentazio historia agertzen den lekuetan kokatu dut, noblezia bizi zen lekuetan eta erret jauregietan girotu dut: Erriberri, Lizarra, Obanos, Uxue, Iruñea… Kasu askotan kontabilitateko dokumentazioa da aurkitzen ahal den dokumentazio bakarra, baina argibideak ematen dizkigu zer jaten zuten, erregeerreginek eta gortean bizi zirenek beren dirua zertan gastatzen zuten. Ilusioa egiten dit tramaren zati bat Sakanan garatzeak. Berez, XIV. Mendetik aurrera Etxarri Aranatz, Uharte Arakil eta Lakuntza hiribildu onak bezala agertzen dira dokumentu batzuetan. Badago nondik hartu. Garai hartan Bernoako galtzada zegoen. Materiala ez zait faltako, ezta ilusioa ere.