Hagin hitza polisemikoa da, esanahi bat baino gehiago duelako. Jakina, haginak dira ahoaren atzealdean dauden hortzak, baina, bigarren esanahia ezezagunagoa bada ere, hagina da ere mendietan hazten den zuhaitz misteriotsu eta berezi baten izena. Hizkuntza zientifikoan Taxus baccata esaten zaio eta hortik dator beste hizkuntza batzuetan hartzen duen deitura: tejo gaztelaniaz, teixo galegoz edo teix katalanez.
Ehunaka eta mila urteko haginak
Hagina Europa osoan zabaltzen den zuhaitza da, Asiako mendebaldean eta Afrikako iparraldean ere aurkitu daitekeelarik. Hala ere, banaketa eremua hain zabala izateko oso zuhaitz urria da, eskualde askotan desagertu egin baita.
Mirespena eta begirunea sortu izan du haginak betidanik. Greziar eta erromatarren garaiko dokumentuetan aipatzen da eta, dirudienez, haginak berebiziko garrantzia izan zuen kultura zeltan. Zelten erritualetan garrantzia handia izango zuen eta toki sakratuak identifikatzeko erabiliko zuten. Horrela, ohikoa izan zen baseliza, hilerri eta garrantzi espirituala zuten tokietan hagin bat landatzea (www.ancient-yew.org). Izan ere, zelten kulturarekin erlazionatzen diren Iberiar Penintsulako ipar-mendebaldean badira gaur egun hilerri edo antzinako batzar guneak izandako tokietan garrantzi sinboliko handia duten ehunka urteko haginak.
Ez da erraza haginen adina jakitea, askotan barrutik hutsik egoten direlako eta, gainera, hazkunde-eraztunak neurtzea ez delako inondik inora erraza, bereziki haginetan. Batzuk diote Europako hagin zaharrenak 5.000 urte dituela, beste batzuk segur aski gutxiago dituela; dena dela ehunka urteko hainbat hagin bizirik dihardu eta horietako batzuk 1.000 urte baino goragokoak izango dira segur aski.
Putterriko hagin bat.
Arrak eta emeak
Hagina, gorostia bezala, landare dioikoa da. Hau da, zuhaitz batzuk arrak eta besteak emeak dira. Zuhaitz arrak polen aleak sortzen ditu eta, ernalketa gertatuko bada, polen ale horiek landare emeraino iritsi beharko dira. Polen alearen haizeak eramaten ditu, beraz, hain estrategia sinplea izanik eta beste laguntzarik ez badago, hagin ar eta emeen artean distantzia handiegia badago, zaila izango da ernalketak arrakasta izatea. Hain zuzen, mendietako haginetan gertatzen den ohiko arazo bat horixe da: hagin gutxi dagoela eta askotan zuhaitz ar eta emeak oso urrun daudela.
Ernalketa arrakastatsua bada, hagin emeek haziak sortuko dituzte, eta hazi hauek estalki mamitsu eta gorri kolorekoaz bildurik agertuko dira (ikusi alboko irudia). Estalki gorri horri botanikan "arilo" esaten zaio.
Toxikoa eta sendagarria
Hagina oso landare toxikoa da, pozoitsua. Ariloan izan ezik, landare guztian alkaloide oso toxikoak ditu, tartean taxinak. Hostoak eta haziak oso toxikoak dira, baina ariloa jangarria da eta zapore gozoa du gainera. Hazia zuzenean irensten bada ez du arazorik sortuko, bai irentsi aurretik hozkatu egiten bada. Orduan, zapore desatsegina berehala nabarituko da. Ariloaren zapore gozo eta duen kolore gorri ikusgarria dela eta, deigarria egiten da hegaztiendako, eta hazien barreiaketan oso lagungarri bihurtzen dira.
Oso toxikoa izanik, hagina sendagarria ere bada. Antzinetik gizakiarendako eta aziendarendako sendagarri modura erabilia da. Baina, hagina benetan garrantzitsua da sendagarri modura minbiziaren aurkako botikak sortzeko erabiltzen delako. Botika horiek Iparrameriketako mendebaldean hazten den hagin mota batean (Taxus brevifolia) aurkitu ziren lehendabizi, baina, adituek diotenez, gaur egun Europako hagina da gehien erabiltzen dena sustantzia horiek sortzeko (semisintesi prozesu baten bidez).
Tresnak eta arkuak
Haginak erabilpen asko izan ditu. Tamaina txikiko tresnak egiteko erabiltzen zela aipatzen da hainbat liburu eta artikulutan. Dokumentuen arabera apaingarrienak: , altzariak, eraikuntza (borda txikiak) edo untzigintza.
Hala ere, erabilpenen artean bada bat oso berezia, antzinatik datorrena eta gaur egun arte mantendu izan dena: arkuak egitea. Dirudienez, haginaren zurarekin egindako pieza bakarrako arkuak oso estimatuak izan ziren Erdi Aroan. Ondoren ere erabiliak izan ziren. Mary Rose Ingalaterrako gerra-itsasontzian (www.maryrose.org), Enrique VIII.aren garaikoa eta 1545an ondoratu zena, haginez egindako hainbat arku aurkitu ziren. Bada, gaur egun ere, haginez egindako arkuak egiten dira eta arkuzaleen artean oso preziatuak omen dira.
Otsaportilloko hagina.
Otsaportilloko hagina eta Putterriko haginen basoa
Otsaportilloko hagina Urbasako bihotzean dago eta erabat ikusgarria da. 9,50 m-ko altuera du eta bere adaburuak 9 x 11 m zabalera dauka. Enborrak 1,28 metroko diametroa du 1,3 m-ko altuera. Zuhaitz arra da.
Ia hiru solairu adinako etxe baten tamaina duen zuhaitz hau benetan ederra da. Enbor sendo batetik adaburu zabal eta dotorea hazten da, lorategi ederrenetarako askok nahiko luketen modukoa. Otsaportilloko hagina Nafarroako Zuhaitz Monumentalen katalogoan eta egia, esan behar bada, ez da gutxiagorako.
guaixeko aurreko artikuluan aipatzen nuen bezala erabat azpimarragarria da ere Putterriko haginen basoa. Putterriko tontorraren hegoaldean dagoen kareharrizko labirinto malkartsuan hagin zahar ikusgarriak daude. Hagin zaharren enbor bihurrituak kareharrietako arrakaletan ageri dira. Bertan 1.000 hagin egon daitezkeela idatzi izan da baina esan behar da gaur egun ez dagoela zenbaketa egoki bat egina. Dena dela, kopurua oso handia da eta azpimarratzekoa Iberiar penintsulan. Urteko garai honetan, oraindik pagoen hostoak esnatu ez direla, merezi du burua jaso eta Putterri aldera begiratzea. Urrutitik bada ere antzeman daitezke hango haginak, hosto iraunkorreko zuhaitzak baitira, eta ohartuko gara piloa direla….