Aurten, Covid-19 pandemiak elkarbizitza hori lortzeko oztopo handienetako bat jarri digu: distantzia. Argi dago ezinezkoa dela lehen geunden modu berean jarraitzea; praktika kolektiboek aldaketak eskatzen dituzte, eta komunitate gisa ulertu eta egokitu egin behar ditugu, zentzu komunitarioa atzean utzi gabe.
K’a’abéet ktukultik ba’ax ken kbeet te’e ja’aba’, tu k’áataj in maama ti’ to’on yano’on ichnaj te’e súutuk táan ka’ach tsikbalo’. Ti’ yano’on tkaajale’, Xa’aya’, maaya kaaj tu noojolil Yucatán; ti’ yaan in tíai’, u paalil yéetel in tíoi’, in kiik yéetel teen. U jaajile’, kéen k’uchuk le k’iino’oba’, suuka’anile’ k-ojel ba’ax ken kbeetej, ba’ale’ yóok’lal ba’ax táan u yúuchul yéetel u k’oja’anil Covid-19 ma’ táan u páajtal mix knúukik le ba’ax k’áata’ab to’ono’, tumen to’one’ k k’iimbesik navidad ba’ale’ tuláakalo’on, ichil máaxo’on yano’oni’: ich kaaj.
K 'a' abéet ktukultik ba 'ax ken kbeet te' e ja 'aba' (aurten zer emanen dugun pentsatu behar dugu), esan digu amak, etxeko gela nagusian hizketan ari ginen guztioi: izeba eta haren familia, arreba eta niri; Yucatán estatuaren hegoaldean bizi garen Xayako maien komunitatean. Izan ere, urte honetan, eta Covid-19aren ondorioz gertatu den guztiarekin, erantzuten nahikoa konplexua den galdera da, zeren gure gabonak guztion artean ospatzen baitira, herriko jendearekin: komunitatean.
Lalaj diciembree’, wey kaaje’, tuláakal máak ku líik’sikubáaj ti’al u ts’áak u nacimiento, leti’e’ tu’ux ku ts’a’abal u chan tu’uk’il, u chan najil wa u chan kúuchil le chan Niñoo’ ti’al beyo’ tu yáak’abil le 24, u páajtal u ts’a’abal kéen síijiko’. Tuláakal máak jets’ik bix ken u beetej, ba’ax ken u k’a’abéetkunsej yéetel beyka’aj wa tu’ux u k’áat u ts’áa tu yotoch, tumen kéen ts’o’okoke’, tu yáak’abil Nochebuenae’ yaan u k’amik máaxo’ob ku k’uchulo’obi’.
Abenduero, komunitatean, familiak jaiotza jartzeko antolatzen dira, espazio berezi bat etxe bakoitzean, non jacal edo espazio bat berreraikitzen den Jainkoa haurra jaio zen tokia eta, horregatik, ospatzen dira Gabonak. Bakoitza libre da hura prestatzeko erabiliko dituen materialak, elementuak eta baliabide kopurua aukeratzeko, azken batean, ospakizuna gertuko dutenen Gabon gauerako prestaketa da.
Ti’al túun le 24 ti’ diciembreo’, lalaj máake’ ku beetik ba’al ti’al jaantbil yéetel ti’al uk’bil, nonoj ken u beet ti’al u páajtal u t’oxik. Te’e áak’abo’, ma’ chéen ka’atúul, óoxtúul, jo’otúul máak kun k’a’amali’, je’el máaxak bíin k’uchuke’ yaan u ts’a’abal ti’, máax ken u yóot bine’ ku jan taali’, tumen u joolnajilo’obe’ le najo’obo’ lalaj je’ek’ab ti’al je’el máaxak u k’áate’, le beetike’, kéen k’uchuk máake’ yaan u ts’a’abal ba’al ti’al u jaantej yéetel ti’al u yuk’ej.
Abenduaren 24ko ospakizunerako, familia bakoitzak etxean gonbidatuak izateko adina janari eta edari prestatzen ditu. Ez dira bi, hiru, bost izaten, iristen direnak dira, etxeak edota familiak gonbidatuta sentitzen direnak; izan ere, etxeetako ateak ireki egiten dira, eta bisitari bakoitzari jatekoa eta edatekoa eskaintzen zaio.
Ta’aytak túun chúumuk áak’ab yéetel jump’íit maas ti’e’, ka wilik chochobkil u máan máak ich kaaj. Ku k’uchul máak te’e najo’, ku cha’an, ku tsikbal, ku tsikik máak, ku ku janal, ki’imak óolal. U yuumil naje’ ku wulabtik máak tu yotoch, chéen janjan tsikbal ku yúuchuli’ ba’ale’ tuláakal máak uts u yóol ken okok ichnaj ba’ale’ beyxan jach noj ba’al u yantal ba’ax ts’a’abil ti’ob.
Gauerditik hurbil, baita pixka bat geroxago ere, herriko kaleetan barrena etxez etxe ibiltzen diren oinezkoak gurutzatzen dira. Bisita egiten da, begiratu, ikusi, hitz egin, elkarrekin bizi, begiratu, gozatu. Anfitrioia bisitarien zain dago; hizketaldi laburrak izaten dira, baina beti errespetuz, egoteko asmoz, baina batez ere emateko.
U yóolil le noj k’iina’, ku yúuchul beyo’, ich kaaj, ich múul meyajil. Jump’éel ba’al ku múul beeta’al ti’al ka páatak u yúuchul, ku meyajta’al, ku ki’iki óolta’al, ba’ale’ ma’ chéen tu juunal máaki’, tumen láaj múul beetbil ti’al u jach líik’sik u yóol tu súutukil táan u laj paklan t’o’oxol ba’al. Mix máak ku kutal janal tu paach jump’éel meesa, ba’ale’ tuláakal máak ku páajtal u yokol ichnaj. Tuláakal máak ku péek, ku xíimbal. Ma’ chéen juntéen u yúuchul janali’, ku ya’abtal ba’al tu k’ab máak tumen je’el tu’uxak ka u sutubáaj make’, yaan ba’al ti’al jaantbil.
Data horren zentzua komunitate- eta lankidetza-espiritu horren pean gertatzen da. Eraikuntza hori lantzetik, prestatzetik eta gozatzetik abiatzen da, ez bakarrik gizabanako gisa, baizik eta, kolektiboki, dena bere buruarendako prestatzen duen herri gisa. Inor ez da esertzen mahai baten inguruan denboraldi estatiko batez, baina denak dira ongi etorriak etxe ireki bakoitzean. Gau dinamikoa da. Ez da behin afaltzen, baina oturuntza handia egiten da herri osoan zehar.
Te’e ja’aba’, yóok’lal le k’oja’anilo’, táan u yantal u k’éexel ba’al tumen jump’éel nojoch yéetel k’a’anan ba’al k’áata’an ti’ kaaj: ma’ sen much’ikubáaj mix u múul yantal. Sáasil yanik ma’ táan u páajtal kbeetik ba’ax suukto’on ka’achij, múul meyaj suuk u yantale’ táan u k’áatik walkila’, ka kjeel tukultej, ka kjeel beet ba’al, chéen ba’axe’ ma’ táan u páajtal kp’atik paachil u yóol kkaaj, tumen ti’ siijilo’oni’.
Aurten, Covid-19 pandemiak elkarbizitza hori lortzeko oztopo handienetako bat jarri digu: distantzia. Argi dago ezinezkoa dela lehen geunden modu berean jarraitzea; praktika kolektiboek aldaketak eskatzen dituzte, eta komunitate gisa ulertu eta egokitu egin behar ditugu, zentzu komunitarioa atzean utzi gabe.
