Tu ja’abil 2014, u mola’ayil senadorese’ tu mokt’antajo’ob u k’iinil 21 ti’ diciembre bey u noj k’iinil u miatsil Maaya tu lu’umil México.
2014an, senatarien ganberak ofizialki abenduaren 21a izendatu zuen Maia Kulturaren Egun Nazionala.
Ti’ le ja’ab je’elo’ ku páajtal u xo’okol ba’axten yéeya’ab le k’iin je’elo’ u biilal bine’ u chíimpolta’al jump’éel ti’ le úuchben kaajo’ob ti’ yóok’ol kaabo’, beyxan jump’éel kúuchil tu’ux u páajtal u k’uchul máako’ob táanxelil kaajo’ob uti’al u k’ajóoltiko’ob u kaajilo’ob Yucatán, Quintana Roo, Campech yéetel Chiapas, tu’ux yaan u ya’abil ti’ le miatsilo’, yaan ba’al xan u yil yéetel le úuchben múulo’obo’ yaan ichil 15 u milil kúuchilo’ob.
Senatarien Ganberako webgunean izendapena onartzearen arrazoia irakur daiteke: “Antzinako munduko zibilizazioetako bat aitortzea, eta Yucatan, Quintana Roo, Campeche eta Chiapasko turismoa sustatzea. Estatu horiek beren ondare-legatuaren zati handi bat dute, hiri-kokalekuak; 15 mila leku inguruko aztarna arkitektonikoz osatua”.
Jéets’ u k’iinil 21 ti’ u winalil diciembre, tumen le k’iin je’elo’, jump’éel k’iin noj ba’al ti’al maaya kaaj, tumen ya’ab máax a’al bin je’ex u ya’alik le nu’ukul ku p’isik le k’iino’obo’ kun xu’ulul u kuxtal maaya kaaj tu yóok’ol kaab tu ja’abil 2012, chéen ba’ale’ k’uch le k’iino’ mix ba’al úuchij, chéen bakáan u ts’o’okol le xokk’iino’, míx ba’al yaan u yil yéetel u jáawal u kuxtal maaya kaaj, bey u ya’alik le juun ts’a’ab k’ajóotbilo’.
Onartutako txostenak nabarmendu zuenez, abenduaren 21ean ezarri zen: “maien zibilizazioaren data enblematiko bat delako; izan ere, maien egutegiak 2012an bukatu zirela interpretatu zen, baina, egia esan, egun horretaraino iritsi zen egutegia, iragarpen berezirik gabe”.
Maaya t’aane’ jump’éel ti’ le máasewáal t’aano’ob ya’ab máak t’anik tu lu’umil Méxicoo’, chéen jump’íit ku máansal tumen le Náhuatlo’. Le máaxo’ob t’aniko’ ti’ yaan ichil 821 mil 842 ti’ 4 millones 847 mil 029 mil 029 máako’ob tu petenil Yucatán, le je’ela’ táan u t’aan tu yo’olal u yóoxp’éel ja’abil wa maas nojchil.
Nahuatlaren ondoren Maia hizkuntza da Mexikon gehien hitz egiten dena. Hiztunen kopurua 821.000 eta 842.000 artekoa da. Yucatango penintsulan 3 urte eta gehiagoko populazioa 4.847.029koa da.
INEGIe’ ku ye’esik chéen tu noj kaajil Yucatán yaan 23.7% juntúulal máak ku t’aanik maaya ku ch’a’abal ti’ 2,320,898 máaxo’ob kaja’ano’ob tu lu’umil Yucatán.
INEGIren 2020ko datu estatistikoen arabera, Yucatan estatuan 2.320.898 biztanletik maia hiztunak bakarrik %23,7 dira.
Unaj k -a’alik xane’, tu lu’umil Belice’ yaan maaya kajnáalo’obi’, bey u ye’esa’al ti’ u ja’abil 2010, le maaya t’aano’ ku t’a’anal tumen 2 mil 869 máak, bey xan yaan u jeel t’aano’ob bey maaya Q’eqchi’ yéetel Mopan.
Aipatzekoa da Belizen Yucatango maiaren hiztun kopuru handi bat dagoela, 2010eko datuen arabera 2.869 pertsona. Maiaren beste aldagai batzuk ere hitz egiten dira, esaterako Q 'eqchi' maia eta Mopan.
Le xak’al xookila’ ku ye’esik láayli’ ku t’a’anal maaya tak te’ k’iino’oba’, ba’ale’ wa k ilik u xak’al xookil beeta’an ja’abo’ob paachile’, ku ye’esike’ táan u yéemel máax t’anik maaya, ichil u xak’al xookil tu lu’umil Yucatán tu ja’abil 2010 ichil 29.6% ti’ u porcentaje éem tak 23.7%.
Datuek, lehen begiratuan, maien hizkuntzaren iraunaldia erakusten dute, baina ez dira onak aurreko urteetako erroldekin konparatuz gero. Izan ere, Yucatan estatuko maia hiztunen kopuruaren jaitsiera dago 2010etik 2020ra ,%29,6tik aipatutako %23,7ra.
Beey túuno’, ka je’ets’ le tuukula’ ukp’éel ja’ab paachil, ba’ax ku kaxta’ale’ ka beeta’ak jejeláas meyajo’ob tu’ux ka táakbesa’ak maaya kaaji’, ka chíimpolta’ak u miatsil ba’ale’ ma’ chéen k’iin jets’a’ana’, unaj ka chíimpolta’ak u k’ajlay, ba’ale’ beey xan u noj ba’alil miatsilil te’ k’iino’oba’.
Oro har, duela zazpi urte ekimen hori onartu zenean, gaur egungo maien mesederako ekintzak sustatu nahi ziren, kultura-ekarpena aitortuz; ez soilik egun horretako ohorezko titulu gisa, baita gaur egungo maien kulturaren garrantzia ere, haren ondare garrantzitsua aitortzeaz aparte.
Ba’ale’, láayli’ jump’éel k’iimbesaj ma’ jach k’ajóolta’an ichil maaya kaaji’, ma’ ya’ab meyaj beeta’an uti’al u ts’a’abal k’ajóoltbili’, tak ichil ajxak’alxooko’ob ma’ jach ojelta’ani’, beyo’, kux túun maaya kaaj, ku taal u ye’ese’ bey jump’éel k’iimbesaj chéen uti’al ba’alo’ob turisticoe’, tu’ux láayli’ táan u ko’onol le turismo tu k’aaba’ maaya kaaj.
Hala ere, badirudi gutxi ezagutzen den ospakizuna dela, maien artean. Data gutxi zabaldu da, baita testuinguru intelektual eta ikertzailean ere. Beraz, komunitateetan gutxiago. Helburu turistikoak dituen ospakizuna dela irudi lezake eta turismoa saltzen jarraitzen da maien herriaren kontura.
Tu lu’umil yucatane’, ichil le xaak’al beeta’abo’, ku ye’esike’ tu ja’abil 2019 káaj u k’iimbesa’al yéetel jejeláas e’esajilo’ob uti’al u k’a’ajsa’al le k’iin je’elo’, tu lu’umil Quintana Roo chéen ch’a’ajchi’ita’ab tu ja’abil 2017, tu lu’umil Campeche ma’ kaxta’ab tu’ux ku ya’alik wa yaan ba’ax ts’o’ok u beetiko’ob tu ts’ook wukp’éel ja’aba’.
Informazioa berrikustean zera ikusi zen: Yucatanen 2019an egin ziren egun hori ospatzeko jarduerak, Quintana Roon 2017an, eta onartu zenetik zazpi urte horietan Campechen ez zen inolako jarduerarik egin.
K’abéet, ma’ chéen u éejenta’al le k’iimbesajo’oba’, ya’ab k’íimbesajo’ob yaan je’ex u máank’iinal máasewáal t’aano’ob, u máank’iinal máasewáal kaajo’ob, chéen ti’al ch’a’achi’itik jaypéel ti’ le k’iimbesajo’obo’, wey tu noj lu’umil Yucatán, le páajtalilo’ yaan ti’ maaya kaaje’, ma’ jach k’ajóola’an tumen kaaji’, mix óojela’an wa yaan jump’éel k’iin tu noj lu’umil México tu’ux ku k’iimbesa’aj miatsil maaya.
Ama Hizkuntzen Eguna, Herri Indigenen Eguna daude besteak beste. Baina dagoeneko asko diren jaiak dekretatzeaz aparte, beharrezkoa da jada existitzen diren legeak baliaraztea. Yucatanen kasuan maia herriaren zuzenbidea ez da oso ezaguna komunitateetan bertan eta haietan ere ez dakite Maia Kulturaren Egun Nazionalik dagoenik ere.
Jach k’a’anan u k’uchul ti’ le kaajo’ob le meyajo’ob je’ex le je’ela’, ti’al u yu’ubal k t’aan yéetel u k’áatiko’ob ka éejentak le ba’axo’ob jets’a’an te a’almaj t’aano’obo’.
Premiazkoa da horrelako ekimenak komunitateei helaraztea, haien ahotsak entzuteko eta legeetan eta dekretuetan dagoena exijitzeko.
Kin ka’a a’alik jach k’abéet ka k’ajóolta’ak tumen le kaajo’ob u nojbe’enil u miatsilo’ob bey maaya kaaje’ yéetel ka táakpajak ti’ le jejeláas kúuchilo’ob ti’al ka wu’uyako’ob, le turismoo’ jump’éel ba’al ku ye’esik chéen wa u ba’axil jats’uts, ba’ale’ ti’ le kaajo’obo’ chéen talamilo’ob táan u máansiko’ob ma’atáan u beeta’al mix ba’al yo’olal le je’elo’, buka’aj ti’ le taak'in ku yokol yo’olal turismo’ ku bin tia’al meyaj ti’al le kaajo’obo’.
Berriro diot beharrezkoa dela komunitateek maien herri gisa duten balio kulturala aitortzea eta espazioak hartzea ahotsak entzun daitezen; turismoa alde polita da, baina komunitateek erantzun ez diren behar asko dituzte. Turismoa sortzen dituen baliabide horietatik, zein ari da iristen komunitateetara?
Ma’ unaj cha’ik u máan, k’a’ajakto’on ti’ le noj a’almajt’aan u noj lu’umil México yéetel uláak’ jejeláas a’almaj t’aano’ob tu kaajil México, tu’ux ku ya’alik unaj bin le jala’acho’ u chíimpoltik u páajtalil yaan ti’ le máasewal kaajo’obo’ ti’al ma’ u sa’atal u miatsilil, yéetel le jejeláas meyaj ku beetalo’ ba’ale’ yéetel jump’éel múul meyaj yéetel le kaajo’obo’ ti’al u ya’alko’ob ba’ax yéetel bix unaj u meyajta’al, tu’ux ku cha’a’chi’ta’al maaya kaaje’ k’a’anan ka táakpajko’ob ka u ya’alo’ob ba’axo’ob k’abéet ti’ob, k’iino’ob ku je’ets’el je’ex le je’ela’, k’iino’ob je’ex le je’ela’ unaj u taasik tuukul tak tu’ux táan u táakpajal maaya kaaj yéetel máaxo’ob le táan u t’aano’ob yo’olal kaaj.
Ez da ahaztu behar Mexikoko Estatu Batuetako Konstituzio Politikoak eta Mexikoko bigarren mailako hainbat legek zehazten dutela Estatuaren betebeharra: herri indigenek beren kultura-identitatea babesteko duten eskubidea zaintzea ezartzen diren mekanismoen bidez, komunitateek berek diseinuan eta aplikazioan parte hartuz. Beraz, beharrezkoa da komunitateek parte hartzea eta erabakiak hartzen esku hartzea, batez ere dekretatu eta herri maia aipatzen denean. Data horren moduko dekretuak egokiak dira hausnartzeko norainokoa den eta zeinek parte hartzen duten erabakietan.
