Tu k'iinilo'ob je'elil táant u máano'ob wey tu noj lu'umil Méxicoe'; leti'e' Semana Santa ku ya'alalo', ku yantal ya'abach máako'ob jóok'sik u k'iinil u bino'ob xíinximbal tak jáal ja', wa u náaysik u yóolo'ob yéetel uláak' ba'alo'ob tumen ku cha'abal u chan p'atik u meyajo'ob. Chéen ba'axe' ma' chéen náaysaj óol ku yila'al te'e k'iino'oba', yaan xan uláak' ba'alob ku asab chíikpajal, je'el bix u jejeláasil janalo'ob tu'ux ma' táan u k'a'abéetkunsa'al bak' -u ya'abil máax oksaj óoltik najil k'uje' leti'e' máaxo'ob jach chíimpoltik u ch'éenel u jaanta'al bak' ka'alikil tu máan le k'iino'oba'- le beetike', tu péetlu'umil Yucatáne' suuka'an u beeta'al jayp'éel ki'iki' ba'al tu'ux ma' k'a'abéet bak'i'.
Duela gutxi, Aste Santua deitzen diotena dela eta, Mexikok, oporretako atseden egunak izan zituen pertsona batzuendako. Egun hauetan jende askok hondartzaren batera paseatzera edo beste leku batzuetara joateko aukera izaten du, egun batzuetan lanean etenaldi bat egin baitezakete. Nahiz eta oporrak ez diren soilik egun hauetan izaten, garai hauetan menu gastronomikoak ere aldaketa txiki bat izaten du, batez ere eliza katolikoko fededunak direnendako, ez baitira haragia jateko egunak, eta, beraz, jateko beste aukera batzuk aurkitu behar izaten dira.
Ichil janalo'ob suuka'an u beeta'ale' ti' yaan brazo de reina: ku beeta'al u waajil yéetel juuch' xa'ak'ta'an yéetel u p'a'ap'ayil chaay, tu ts'u'e' ts'a'aba'an chakbil je', juch'bil sikil ts'o'okole' ku to'obol yéetel u le' ja'as; kéen tajake' ku wa'ach'al yéetel yóok'ole' ku ts'a'abal u p'aakil, beyxan u chan juch'bil sikil. U ts'ooke' ku chúukbeas'al yéetel u ki'iki' jabaneroil.
Egin ohi diren janarien artean, erreginaren besoa dago: masa xehatutako “chaya” nahasiarekin egiten da, barruan arrautza egosia jartzen da, “pepita” ehotua, ondoren banana hostoarekin biltzen da, egosten denean mugitu egiten da, tomate frijituarekin zerbitzatzen da, baita “pepita” ehotuarekin ere. Bukatzeko, “chile habaneroa” gehitzen da.
Beyxan uláak' janal ku jach beeta'al te'e k'iino'oba', leti'e' chakbil wa k'abax chaayo'. Ma' talam u beeta'ali', ti'al máax u yojel. Ku cha'akal u le' le chaayo' yéeel kéen p'iisake', ku jáala'al. Ti'al u ts'a'abal u chuuka'anile', ku to'osol u juch'bil sikil ichil, ku ye'ets'el u limonil, ts'o'okole' u jach ki'il u jaanta'ale' yéetel péenkuch. Kex beyo', ma' unaj u tu'ubul u yantal u chan jabaneroil iik ti'al u níich'a'al kéen jaanta'ak u chan waajil. Te'e kaajo'obo' suuka'an u ya'alal kéen jaanta'ak chaaye', leti' u bak'el le janalo' yéetel kéen jo'op'ok u t'o'okole' eske ko'olele' biinja'an u ts'on kéej.
Egun hauetan egiten den beste otorduetako bat “chaya” sanconchada da. Ez da zaila hori egiten dakitenendako. “Chay”a orriak egosten dira, puntuan daudenean, zerbitzatu egiten dira. Plater osoa zerbitzatzeko, barruan ehotako “pepita” gehitu, limoia zukutu eta eskuz egindako tortilla potoloekin jaten da. Ez da ahaztu behar “chile habaneroa”, tortillitak jateko unean kosk egiteko.
Chaya.
Uláak' janal ku jach beeta'al te'e k'iino'oba', leti'e' kots'itoso'; ba'ax ma' talam u beeta'ali', tumen chéen ku ko'ots'ol le waajo', ts'o'okole' ku jóok'sa'al jayk'íinsbil ti'al tijil. Kéen oop'chajake' ku beeta'al u p'aak'il yéetel ku to'osol keeso yóok'oli'. Yaan xan uláak' tsajbil ba'alo'ob ku beeta'al te'e k'iino'obo'. Ti'al u ya'abile' k'a'abéetkunsa'al juuch yéetel chaay; ku beeta'al u éempanadasil wa u mejen waajil; ku xa'ak'ta'al chaay yéetel je', ts'o'okole' ku k'u'utul u chan iikil yéetel u sebooyail.
Egiten diren beste janari batzuen artean “kots'itos” daude (tortilla tako moduan bilduta), egiteko zaila ez dena, “tortilla” bildu baino ez delako egiten, eguzkitan jartzen da lehortu dadin. Txigortuta dagoenean, tomate frijitua egin eta gazta gehitzen zaio. Egun hauetan beste janari frijitu batzuk daude. Askorendako, masa eta “chaya” erabiltzen da, enpanadak edo “tamalitoak” egiten dira, “chaya” arrautzarekin nahasten da, gero txile txikitu eta tipula gehitzen da.
Yaan tu'uxo'ob xane' ku beeta'al uláak' janalo'ob tu'ux ku k'a'abéetkunsa'al uláak' ba'alo'ob, wa ma' jach chéen ch'a'abil u beeta'ali', je'el bix tóoksel. U ti'al u beeta'ale' ku yantal u kaxta'al u tuunichil yéetel le kun tak'ankúunsbil le iib kéen ts'a'abak te'e k'áak'o', ts'o'okole' k'a'abéet u xa'ak'il: u juch'bil sikilil, u séeboyinail, u siilaantroil ichil uláak' ba'alo'ob. Yéetel máax ti' tu ya'alaj utse', ku k'uchul tak u jaant ek te'e k'iino'oba': kéen ts'o'okok u póoka'al tu táan xamache', ku beeta'al u su'uts' pak'a'alil ti'al u ts'ama'al yéetel u ta'ap'il. Walkila' ku ya'ale' tu bin u ch'éejel u seen ila'al le eko'.
Beste leku batzuetan, beste janari mota batzuk ere egiten dira, non beste gauza batzuk beharrezkoak diren edo egiteko errazak ez diren, “toksela” esaterako. Horretarako, harriak bilatu behar dira “ibeak” sutan jartzean egosteko; gainera, ongailuak behar dira, hala nola: pepita ehotua, tipulina eta zilindroa, besteak beste. Ondo dagoela esaten dutenendako, egun hauetan Ek (erlamin larba) jatera ere iristen dira: “comalean” txigortzen bukatzen denean, limoia gatzarekin prestatzen da bustitzeko (limoi zukuan jarri denbora batez). Esaten da garai hauetan ez dela ia ikusten Ek delakoa.
Kex beyo' yaan uláak' ya'abach jaanalo'ob suuka'an u beeta'al kex ma' u k'iinil Semana Santai', tumen ya'abach ti' maaya janalo'obe' ku yutstal u beeta'al tumen u nu'ukulile' láayli' kaaj meyajtik tu soolar.
Hala ere, otordu asko egin ohi dira, nahiz eta Aste Santua ez izan; izan ere, otordu maietako asko egin daitezke osagaiak beren baratzetan ekoizten direlako.
