Bost urtean behin egiten da euskararen kale erabileraren neurketa. Joan den urtean egin zen. Datuak aztertu ondoren, emaitzen garaia da.
Zer da euskararen kale neurketa?
Ikerketa deskriptibo bat da. Gure herrietako kaleetan zenbat euskara entzuten den jakiteko aukera ematen digu. Gure herrietako kaleetan entzun daitezkeen elkarrizketak behatzen ditugu. Elkarrizketa horiek zein hizkuntzatan diren jasotzen dugu. Eta informazio horretatik ateratzen dira datuak.
Halako ikerketa zertarako egiten da?
Euskara biziberritzeko halako zientzia ikerketen beharra oso garrantzitsutzat dugu Soziolinguistika Klusterrean. Saiatzen gara zientzia oinarria duten ekarpenak egiten, euskararen biziberritze prozesua sustatzeko. Errealitatean nola eragin dezakegun jakiteko lehendabizi errealitate bera ezagutzea garrantzitsua da. Halako ikerketen bidez, kasu honetan kale erabileraren neurketaren bidez, euskararen egoeraren argazkia, informazio xeheagoa eskura dezakegu. Ondoren, eragiteko plangintzak edo politikak diseinatzeko. Ikerketa, nolabait, lagungarria izan dadila halako erabakiak hartzerakoan.
Beraz, balio dezake erakunde, euskara talde eta beste eragileen planifikaziorako.
Bai, gure bokazioa hori da. Datu horiek lagungarri bihurtzea gure hizkuntzaren egoera zein den ezagutzeko. Eta eragin ahal izateko pista edo gako batzuk eskuratzeko.
Hizkuntza baten kaleko erabileran zer faktorek eragiten dute?
Hizkuntzaren kale erabileraren aldagaiak oso aldakorrak dira. Hizkuntza baten erabilera baldintzatuta dago momentuan aurkitzen dugun solaskidearen arabera, bizi dugun egoeraren arabera… Mila faktorek eragiten dute kale erabileran. Horregatik askotan esaten dugu, datu horiek ulertzeko kontuan hartu behar direla soziolinguistika (hiztun kopurua, hizkuntza ohiturak, hiztunen gaitasuna…), soziodemografia (gizartearen zahartzea) eta soziologia (globalizazioa, hizkuntzarekiko jarrera, ingurune digitala…) adierazleak. Gure kaleen egoera azken 30 urteetan asko aldatu da.
Kale erabileraz hitz egitean zer elkarrizketa mota izan ditzakegun kontuan hartu behar da. Askotan kalean entzuten ditugun elkarrizketak, apika, erabilera informalago bat dute. Maiz kalean elkartzen garenean gure aisiarako izaten da, edo eguneroko joan-etorrietarako. Momentu horretarako hizkuntza erabilera dugu. Bestetik, kalean aurkitu ditzakegun pertsonak nabarmen alda daitezke. Kale erabilera datuekin askotan akats bat egiten da, esan daiteke: sakandarren erabilera hainbestekoa da! Hori ez da zuzena. Sakanako kaleetako erabilera da. Sakanako kaleetan sakandarrez aparte, segur aski beste hainbat pertsonekin ere topo egin daiteke.
Azken bi hamarkadetan euskararen ezagutza handitu egin da Sakanan.
Gaitasunarena kontuan hartzeko aldagai bat da. Erabili ahal izateko aukerak izan behar ditugu. Horretarako baldintza nagusia euskara ulertuko duten pertsonak izatea da, euskaldun masa bat izatea. Baina lehen aipatu bezala, faktore gehiagok eragiten dute. Gaitasunak segur aski gora eginen zuen, baina, aldi berean, euskaraz jakin bai baino gaztelaniaz errazago moldatzen direnak askoz gehiago dira. Euskal Herriko neurketaren testuinguruan esan izan dugu: duela 30 urteko euskaldun tipoa ez da oraingo bera. Ziurrenik lehen euskara lehen hizkuntzatzat zeukaten pertsona gehiago geneuzkan. Orain, berriz, bigarren hizkuntza modura ikasi dutenak gehiago dira eta, beraz, gaztelaniarako erraztasun gehiago izan dezaketen pertsonak dira. Horrek beste soziolinguistika errealitate baten aurrean kokatzen gaitu. Pertsona horiekin euskara erabiltzeko beste baliabide, egoera eta aukera batzuk sortzeko ahalegina egin beharko genuke.
Zenbat eta herri euskaldunagoa izan, kale erabilera handiagoa. Lotura hori…
Hala da. Gaitasuna eta erabilera gurutzatzen ditugunean, behatzen ditugun herrietan hala identifikatzen dugu: euskaldun gehiago dituzten herriak erabilera oraindik eta altuagoa daukate. Gaitasuna %40 inguruan kokatzen den herrietan hasten da geroz eta gehiago bizkortzen erabileraren tasa hori. Horrek esan nahi du euskaldun masa bat edukitzea beharrezkoa dela geroz eta euskara gehiago entzuteko. Lehen esandakoaren harira, %40ko langa hori duela 30 urte %30 inguruan zegoen. Hau da, %30etik aurrerako euskaldun kopurua zuten herrietan erabilera azkarrago igotzen zen. Orain, esan bezala, langa hori %40ra igo egin da. Eta lehen aipatutako euskaldunen profilarekin lotzen da. Oraingoak, segur aski, erraztasun eta input gehiago ditu beste hizkuntzetara jotzeko, bereziki gaztelaniara jotzeko. Hortxe dugu gure erronka handienetako bat.
Baina Urdiainen ez da bete lotura. Zergatik izan daiteke?
Deigarria izan daiteke. Herriko errealitatea gehiago ezagutu beharko genuke. Kale erabileraren datuak bere testuinguruan kokatzeko beharrezkoa da beste aldagai batzuk begiratzea: demografikoak, soziologikoak, kaleko bizimodua aldatu da? Hirigintza aldagaia kontuan har genezake?… Aldagai horiek denak aztertzea interesgarria da ikusteko Arbizu edo Etxarri Aranatz moduko gaitasun kopurua izanda erabilera tasa zergatik gelditzen den beherago. Beste aldagai horiei begiratu behar zaie. Hor badago gogoetarako tarte bat, aztertzeko aukera polita.
Neurketa 2021ean egin zen, pandemia garaian.
Bai. Guretako oso garrantzitsua izan zen datu bilketari eustea, argazki hori jaso ahal izateko. Jakina, testuinguru horretan kokatu beharreko datu bilketa da. Datuak Sakanan irailaren 22tik lastailaren 20ra bildu ziren. Herri bakoitzean 18 orduko datu bilketa egin dugu, hiru astetan banatuta. Pandemia hasieratik kalean ibiltzeko eta harremanak izateko osasun eta lege baldintza irekienak zeuden indarrean; kutsatze datuak nahikoa baxuak ziren, dagoeneko ez zegoen musukoa derrigorrez erabili beharrik, ostalaritzan jendea multzokatzeko mugarik ez zegoen, ordutegi murrizketarik ere ez, herriz herri mugi gintezkeen… Beraz, uste dugu kaleko bizimodu jasotzeko aukera errealak zeudela.
Sakanan halako ikerketa egiterakoan zein da abiapuntua?
Ibarrean halako datu bilketa egiten den bosgarren aldia da. Aurrenekoa 2001. urtean egin zen, beraz, azken 20 urteetako bilakaera ezagut dezakegu. Herri mordo bat daude Sakanan eta bederatzitan egin da datu bilketa beti: Irurtzun, Uharte Arakil, Lakuntza, Arbizu, Etxarri Aranatz, Iturmendi, Urdiain, Altsasu eta Olatzagutia. Horregatik, sekuentzia horren argazki esanguratsua daukagu. Ikusten diren joerei begiratzea garrantzitsua da.
Bederatzi herri aztertuta Sakana guztiko argazkia egin dezakezue?
Horretarako halako ponderazio bat egiten dugu. Kontuan hartzen dugu herri bakoitzean neurtu dugun euskararen kale erabilera mailak, herri horien demografia pisua kontuan hartuta, Sakanako datuetara estrapolatzen dugu. Haztatzea egiten da eta ibarreko errealitateaz hitz egiteko estatistikoki emaitza fidagarriagoak eskuratzen ditugu, horrela, gehiago sakondu dezakegu, esaterako, adin talde, genero edo elkarrizketa osatzen duten pertsonen osaera kontuan hartuta.
Nolakoa da Sakanako argazkia?
Labur esanda: ibarrean entzuten diren elkarrizketen laurdena euskaraz dira (%24,3). Azken 20 urteetako joera gorakoa da, baina azken bost urteetan joera hori moteldu egin da. 2016ra arte nabarmen gora zihoan: 24,8. Hori puntu gorena. Orain %24,3. Akats tartea %1,1ekoa da. Beraz, ezin dugu esan azken bost urteetan erabilera jaitsi denik. Baina gorako joera hori zerbait moteldu da.
Generoari erreparatuta, zer?
Ez dago alderik, emakumezkoek (%24,6) eta gizonezkoek (%24) maila berean erabiltzen dute euskara. Bietan ere gorako joera du erabilerak.
Eta adinarekin zer ondorioztatu duzue?
Euskal Herriko joera orokorra da eskailera itxura sortzea: belaunaldi berriek erabiltzea euskara gehien eta adinekoetara hurbildu hala gutxiago entzutea euskara. Sakanan haurrek hitz egiten dute euskara gehien (%33,3) eta, jarraian, heldu gazteak datoz (%28,7). Edizio honetan helduen adin tartea bitan bereizi dugu: 25 eta 44 urte artekoak heldu gazteak dira eta heldu nagusiak, berriz, 45 eta 64 urte artekoak dira.
Zergatik bereizketa hori?
Interesgarria da, alde nabaria dagoelako heldu gazteek eta heldu nagusiek egiten duten erabileraren artean. Tarte interesgarri bat dago hor. Hor eragiten duen aldagai bat haurren presentzia da. Haurren presentziaren araberako elkarrizketak bereizten ditugunean konturatzen gara haurrak beste adin taldeekin nahastuta sortzen diren elkarrizketetan euskara gehien egiten da. Kalean behatzen ditugun elkarrizketa asko izaten dira gurasoak beraien haurrekin. Heldu gazteen profil horretan badago joera bat, zaintza ikuspegiarekin lotu daitekeena akaso, umeen heziketan kontuan hartzen diren aldagaietako bat hizkuntza bera izatea. Eta, nolabait, horri eusteko apustu bat egitea.
Eta beste adin taldeek zer erabilera egiten dute?
Ondoren maila berean datoz gazteak (%19,9) eta adinekoak (%19,7). Euskara gutxien egiten duen adin multzoa heldu nagusiak dira (%16,7).
Aipatu duzun haurren presentzia beti da aldeko faktorea?
Bai, nabarmena. Elkarrizketak sailkatu ditugu elkarrizketa horietan izan diren pertsonen profilen arabera. Kontuan hartuz gero, alde batetik, haurrek beraien artean egiten dituzten elkarrizketak eta, bestetik, beste adin tarte guztiek beraien artean izaten dituzten elkarrizketak. Igoera nabarmena sumatzen da haurrak eta beste guztiak nahasten diren elkarrizketetan: haurren eta nagusien artean %39,7koa da euskararen erabilera, haurrek beraien kasa erabiltzen dutena baino gehiago (%24,5), eta nagusiek beraien artean erabiltzen dutena baino nabarmen gehiago (%18,2). Horregatik esan dut haurrak egote hori dela hizkuntzari eusteko faktore garrantzitsu bat.
Hiztun taldeak elkartzean dinamika batzuk sortzen dira, rol eta hizkuntza portaera batzuk daude. Kontuan hartzekoak dira?
Bai. Adin talde berekoen erabilera horrek iradoki dezake egin dezakegun erabilera informala. Bitxia da. Adin talde guztietan txikiagoa da erabilera adinkideekin elkartzen garenean, nahastuta ekartzen garenean baino. Gure ustez oso kontuan hartzeko aldagaia da hori. Azkenean, hizkuntzaren biziberritzeari begira, kaleko erabilera informal horretan ere euskaraz naturaltasunez aritzeko apustua edo lanketa egin beharko genuke. Dena den, azpimarratzekoa da gazteen arteko erabilera. Gazteak beraien artean edo besteekin daudenean erabilera maila antzekoa da (%19,6 eta %19,9). Kontuan hartzekoa da, batetik, gu gazteekin kalean topo egiten dugunean, askotan gazteak beraien artean geratuak daudela. Ez da haurrak eta gurasoak elkartzean ikusten ditugun elkarrizketa tipoaren modukoak. Bestetik, pentsa daiteke erabiltzen duten gazteak euskarari eusten diotela, adin talde batzuekin edo besteekin egon. Oso interesgarria da praktika horri eusteko dituzten arrazoiak ezagutzea. Esaterako, beste adin taldeetan aplikatu ahal izateko.
Beste hizkuntzak, kontuan hartzeko beste aldagaia dira?
Hala da. Euskal Herrian %3 inguruko erabilera topatu dugu. Baina herriz herriko errealitatea nabarmen desberdina da. Sakanako argazkian ez da asko aldatu. Argazki orokorrean ez da aipagarriena. Ibarreko %2,6ko bataz bestekotik gora hiru herri daude. Irurtzunen entzun ziren elkarrizketen %8,9 beste hizkuntzetan ziren. Ibarreko kopuru altuena da. Datua deigarria egin zait. Ziurrenik kontuan hartzekoak diren beste aldagai batzuk daude: demografia, dauden hizkuntza komunitateak… Ezaugarri hori oso aintzat hartzekoa da herriko errealitate soziolinguistikoan eragiteko. Uharte Arakilen %4,9koa da. Lakuntzako datua ere azpimarratzekoa da: %3,6. Herri horietan lanketa berezituak egitea interesgarria izan daiteke.
Sakandarren laurdenak euskaraz hitz egiten duela esan duzu. Baina zein da testuingurua?
Eremu zabalagoak hartuta, Nafarroako ipar mendebaldeko kaleetan euskararen erabilera estimatu da%34,5ekoa dela, Sakanan baino zertxobait gehiago egiten da euskaraz. Nafarroa osoko erabilera %6koa da. Iruñerrikoa, berriz, %3koa. Badira aldeak. Erreferentziazko beste datu interesgarri bat da Sakanan 2018an euskaldunen kopurua %40 ingurukoa zela. Bigarren soziolinguistika gunean dago, hori %20 eta %50 arteko euskaldun kopurua duten udalerriak osatzen dute. Gune horren erabilera %6koa da. Sakana hortik nabarmen gorago kokatzen da.
Sakanako udalerrietan aniztasun handia dago. Interesgarriena da datuak izatea aitzakia polita herriak nola aldatu zaizkigun aztertu ahal izateko. Eta datuek aldaketa horiek guztiak hizkuntzan nola eragin duten ulertzen lagunduko digute. Eta pizgarri izateko. Zein den egoera jakin eta bertan eragin ahal izateko, eta biziberritzea sustatzen jarraitzeko.
Kale neurketaren Sakanako datuak
