Despopulazioa gizartean geroz eta gehiago gertatzen ari den fenomeno larria da. Nafarroan XX. mendean nabaritzen hasi zen arren, Administrazio Publikoak ez du segurtasun neurririk hartu autonomia foru erkidegoko udalerrien %60 kaltetuta dagoela ohartu diren arte. Testuinguru horretan, Itziar Resano Fernandez-Villak Nafarroako Gobernuak sortutako ‘Sustraiak’ programaren hirugarren edizioan parte hartu zuen, Arakilen zainketaren inguruan ikerketa bat eginez.
Zainketari begira, zer nolako eraginak sor ditzake despopulazioak autonomia erkidego batean?
Hasteko, eraginak oso kaltegarriak izan daitezke. Izan ere, ikerketa hasi aurretik, Arakilgo erroldatik abiatuta analisi soziodemografiko bat egin nuen eta adinekoen eta bakardadearen eragina agertzen zela konturatu nintzen. Horren harira, herriz herri joan nintzen adinekoak ezagutuz eta zein bakardade mota pairatzen duten jakinez. Familia ereduak, azken finean, aldatu dira eta kontziliazio erronkak izugarrizkoak bihurtu direla ohartu nintzen. Pena bat da herrigintza edo sare kolektibo bat oraindik ez existitzea haiei laguntzeko.
Despopulazioaren Aurkako Departamentu arteko Batzordea 2019an sortu zen Nafarroan. Gobernua despopulazioa geldiarazteko adina neurri hartzen ari dela uste duzu?
Ez… Arakilen etxebizitzaren inguruko arazo larriak daude jabeek ez dituztelako salgai jartzen edo, agian, bigarren etxebizitzak direlako. Orduan, eskaintza murritza dago gazteek alokairuak lortu ahal izateko. Hori dela eta, Iruñea aldera jotzen dute, herri despopulatuetan ez baitago eskuragarri lan-baldintzarik ezta lan-aukerarik.
"Gazteek ibarrean bizi nahiko lukete, baina ez dute hautabiderik"
Beraz, gazteei despopulazioaren errua botatzen dietela uste duzu?
Bai, egia da kontzientzia handia dagoela gazteen beharren inguruan. Adibidez, Arakilgo gizarte-zerbitzuek, udalerriak eta kultur zinegotziak gazteek ibarrean bizi nahiko luketela azpimarratu zuten, baina ez zutela hautabiderik, bai lanaren aldetik, bai etxebizitza eskaintzari begira.
Nafarroako Gobernuaren eta Unibertsitate Publikoaren hitzetan, 'Sustraiak' programak gizarteak landa ingurune despopulatuarekiko kontzientzia hartzeko xedea du. Zertan datza ‘Sustraiak’ programa bertan parte hartu duen ikasle baten ikuspuntutik?
Lehenbizi, Sustraiak programaren helburua Nafarroako errealitatera hurreratzea da. Azken finean, gure kultura eta ondarea ez galtzeko erabilgarria izan daiteke. Abiapuntu horretatik, proiektu horrek ikerketen bidez despopulazioaren egoera salatzeko xedea du, gero Gobernuak eta agintariek neurriak har ditzaten.
Arazoei konponbideak aurkitzeko ikerketa horiek kontuan hartzen dituztela uste duzu?
Tamalez, ez dut uste horrela gertatzen denik. Eremu lokaletan gertatzen diren ikerketek probintzia edo autonomia mailan ez dute eraginik. Neurriak Nafarroako Gobernuak hartzen ditu eta eremu lokaletan beharrak daudela jakin arren, horiek kontuan hartzea zaila egiten da. Gainera, batzuetan udalerri txikien menpe dauden konpetentziak ez dira nahikoak arazoei erantzun bat emateko.
Lehen esan dugun bezala, programaren hirugarren edizioaren parte izan zinen. Zergatik aurkeztu zinen eta zer helbururekin?
Lehenik eta behin, soziologia ikastearren eta nire ezagutza profesionala bultzatzearren. Despopulazio arriskuan dagoen ibarrari eta egoera zaurgarrian dauden bertako familiengana nola gerturatu nintekeen jakin nahi nuen, hala nola, ama bakarrengana edo bakardadean bizi diren alargunengana. Esperientzia oso aberasgarria iruditu zitzaidan.
"Udalerri txikien menpe dauden konpetentziak ez dira nahikoak arazoei erantzun bat emateko"
Praktikak lau hilabetez Arakilgo Udalean egin zenituen. Zeintzuk izan ziren zure erantzukizun nabarmenenak denbora horretan?
Batez ere, proiektua pentsatu eta betebeharreko xedeak ongi finkatu behar izan nituen, horiek bete behar genituelako. Helburuak zeintzuk izan behar ziren jakiteko, alkatearen, kultur zinegotziaren eta gizarte eta osasun-zerbitzuen laguntza izan nuen. Arakildarren beharrak ezagutu nahi genituen, baina genero ikuspegia eta kontziliazioa kontuan hartuz. Irurtzunek Arakilgo zerbitzu guztiak biltzen dituela jakinik, beharrezkoa zen arakildarrek zein nolako zerbitzu falta sumatzen zuten jakitea. Hori dela eta, zaintza eredu kolektibo bat sortu nahi genuen.
Orduan, kooperazio lan bat izan zela esan genezake?
Hori da, erabateko kooperazio lana izan zen. Gainera, unibertsitateko hainbat irakasleren aholkuak ere jaso nituen, batez ere soziodemografia azterketa aurrera eramateko, nolabait azken 20 urteetan populazioa nola aldatu den ulertzeko. Azkenean, despopulazioa geroz eta larriagoa dela frogatu genuen. Gazteen parte hartze murritza zegoela sumatu genuen, ez baitago gune kolektibo bat belaunaldi guztiak parte hartzeko edo zaintza sare bat finkatzeko. Pandemia garaian, adibidez, ahalegin moduko bat egin zen, baina neurri hori bertan geratu zen eta ez da jarraitu.
"Indibidualismoa geroz eta gehiago areagotzen ari da gure gizartean eta horrek gure eskubide sozialei uko egitera eramaten gaitu"
Zein izan zen ahalegin hori alde batera utzi izanaren arrazoia?
Pandemiaren eragina izugarrizkoa izan zen eta momentu hartan denek lagundu nahi zuten. Haatik, arakildarrek esaten zuten bezala, indibidualismoa geroz eta gehiago areagotzen ari da gure gizartean eta horrek gure etxeetan eroso-eroso bizitzera eta gure eskubide sozialei uko egitera eramaten gaitu. Gazteetan, partizipazio eza sumatzen da, festetan izan ezik…
Aitortu duzun bezala, praktiketan zure funtsezko zeregina Arakilgo zainketaren gaia ikertzea izan zen. Zertan datza zehazki ikerketa hori?
Hasteko, zaintza asistentzialak desberdindu behar ditugu, mota asko baitaude. Adibidez, etxez etxeko zerbitzuan, erizain batzuk adinekoen etxeetara astean behin ordu batez joaten dira, ea nola dauden jakiteko eta konpainia egiteko. Hala ere, zerbitzu hori oso markatuta dator gizarte-zerbitzuetatik eta eskasa da. Udalerri despopulatuetan jende gutxi dago eta gainera, beste herri handiago batean lan egiten badute, oso zaila egiten zaie adinekoei kasu egitea. Orduan, konpainia gehiago beharko litzateke, baita familien lan-baldintzak zaintzea ere. Era berean, ume txikiak dituzten familientzako haurrak zaintzeko zerbitzurik ez dago.
Beraz, zainketa aipatzen dugunean, zeri buruz hitz egiten ari gara zehazki?
Nire ustez, zainketa adinekoak eta familiak entzutea, beraien egoera gertutik ezagutzea eta beraiekin denbora pasatzea izango litzateke, zauriak sendatzea baino garrantzitsuagoa baita.
"Zainketan aritzen direnak askotan amonak ere izaten dira. Orduan, nork zaintzen du zaintzailea?"
Zeri erreparatu zenion zaintzaren inguruan murgildu nahi izateko?
Genero ikuspegiari, batez ere. Arakil oso maskulinizatuta dagoen eremua da, industria asko baitago, eta normalean emakumeak familietako betebeharrez arduratzen dira. Orduan, emakumeen egoera erreparatuz, baldintza berberak izan ditzaten zaintzaren inguruan murgiltzeko gogoa piztu zitzaidan.
Nafarroako Gobernuaren arabera, Arakil despopulazioa arrisku nabarmeneko egoeran dago. Beharrezkoa al da zainketaren gaia ezagutzera ematea landa ingurune despopulatuetan? Zergatik?
Bai, kontzientzia zabaltzea beharrezkoa da, batez ere etxebizitza eskaintzak sortzeko eta lan aukerak herri despopulatuetara gerturatzeko. Egoera salatzeak ez du ezertarako balio gero ez badute neurririk hartzen.
Zer lortu genezake gure mesederako gizarte bezala zainketaren gaia arretaz ikertuko bagenu?
Arretaz ikertuko bagenu, agintariek konponbideak aurkitu ahalko lituzkete. Neurri horien harira, herrietan bizi den jendeak gelditzeko arrazoi gehiago izango lituzke, bai mugikortasun edo sozializazio aldetik. Azkenean, bizi kalitatea askoz gehiago hobetuko litzateke.
Aurrera eramandako lanean hainbat parametro erabili dituzu ikertzeko. Soziologiaren aldetik, zer nolako garrantzia dute biztanleriaren adinak, sexuak, lan baldintzak edota egoera familiarrak haien hutsuneak eta beharrak ezagutzeko?
Aldagai horiek egoera desberdinak bizi dituzten familien parte dira. Izan ere, klase sozial pribilegiatu batean bizi diren familiak kontzientziatzea komeni da, horiek baitira egoera zailagoa duten familien arazoak jasaten ez dituztenak. Horregatik, ezinbestekoa da lehen aipatutako zaintza motak eskaintzea, baliabide murritzak dituzten familiak herritik kanpo bilatu behar ez izateko.
Beste aldetik, egindako ikerketan, arakildarren esperientzia pertsonaletan oinarritu zinen, ikuspegi asistentzialista baztertuz edo alde batera utziz. Zein izan zen erabaki horren arrazoi nagusia?
Batez ere ikuspegi kualitatibo bat lortzea izan zen. Gizarte Zerbitzuek datu asko zeuzkaten: laguntza eskakizunak, diru eskakizunak, etxeko zerbitzuaren demandari buruzkoak… Baina ez zeukaten historia biografikorik. Oso garrantzitsua iruditzen zitzaigun alargun batek alarguntasuna nola bizi duen jakitea. Askotan, jendearen beharrak asetzeko haien artean antolatzen dira, sare sozial informalak sortuz. Horren ondorioz, egoera horiekiko datu falta eratzen da.
"Arakildarrek iniziatiba hartzeko prest zeudela argi utzi zuten"
Gaur egun zainketa egoera kalteberan dagoela esan genezake?
Egoera zaurgarri batean dago, geroz eta gehiago zabaltzen den arren, ez da errealitatean aplikatzen. Izan ere, adibidez, aipatutako etxez etxeko zainketa zerbitzuan aritzen direnak askotan amonak ere izaten dira. Beraz, lan eremuan zainketan aritzeaz aparte, etxean ere ilobez eta seme-alabez ere arduratzen diren pertsonak izaten dira. Orduan, nork zaintzen du zaintzailea?
Nola saihestu dezakegu?
Zaintza lanak ordainduz edo sozialki prestigio bat emanez. Azkenean, lana bada konpentsazio bat izatea legezkoa izan beharko litzateke.
Zeintzuk izan ziren ateratako ondorio nagusiak? Baten batek bereziki harritu zintuen?
Arakildarrek ibar identitate sendoa dute eta beraien burua gai ikusten dute zaintza sare bat sortzeko. Iniziatiba hartzeko prest zeudela argi utzi zuten. Gazteen artean gune kolektibo bat izateko eta adinekoekin denbora pasatzeko gogoa erakutsi zuten. Askotan, adineko jendeak beraien arazoak erakusteko gaitasun falta izaten dute eta herriaren laguntza jasotzeko ahalmena izatea aukera ona izango litzatekeela argi dago.
Nafarroako Gobernuko txosten batek, 2035ean Autonomia Erkidegoko populazioaren %20k bakardadea jasango duela ohartarazten du. Egoera honi erreparatuz, zainketari begira nolakoa esango zenuke izan daitekeela arakildarren etorkizuna?
Egia da datu horiei erreparatuz, etorkizun iluna datorkigula. Izan ere, hainbat lekutan, Lekunberrin adibidez, arazo mentalak dituzten adinekoendako zahar-etxe bat jarri dute. Aukera hori eredu bezala hartuz, Arakilgo Udalak bailaran antzeko etxe komunitario bat eraikitzea edo moldatzea ongi legoke, hainbat belaunaldi elkarrekin bizitzeko edo erlazioa mantentzeko aukera merkeago bat eskainiz. Horregatik, programa horren ondorioz, nolabaiteko iniziatiba izatea lortzea guretako izugarrizko aurrerapena izango litzateke.