Zoila Berastegi: Gure nahia Frankismoari epaiketa poetiko bat egitea da

Pasa den urteko urriaz geroztik, Euskal Herrian barna dabil Francoren bilobari gutuna antzezlana. Frankismo garaian ireki, eta oraindik itxi, sendatu ez diren zauriak jartzen ditu jo puntuan Artedrama, Le Petit Theatre de Pain eta Dejabu Panpin Laborategia antzerki konpainiek hezurmamitutako obra honek. Bertan aktore lanetan dabil Guaixeko kolaboratzailea den Zoila Berastegi arbizuarra. Haren ahotik jaso ditugu obraren xehetasunak.

Zein da antzezlan honen argumentua?
Abiapuntu gisa bi kontu hartu genituen. Alde batetik, ospitale kontzeptua, eta berau aipatzerakoan burura etortzen zaigun guztia: murrizketak, krisi egoera, jaiotzak eta heriotzak… Eta bestetik, frankismoaren eta nazismoaren arteko konparazioa. Esan daiteke hori dela antzezlanaren hari nagusia. Nazismoak epaiketa bat izan du, baina frankismoak ez. Hori da bi diktadura horien arteko desberdintasun nagusia. Orduan, gure nahia da frankismoari epaiketa poetiko bat egitea, eta, era berean, euskaldunok frankismo garaian eta diktadura ostean bizi izan dugun mina azaleratzea. Nolabait, katarsi kolektibo bat bilatzen du obra honek.

Beraz, antzezlana iraganeko zauriak ixten saiatzen da.
Bai. Baina kontua da, zauriak ixteko, lehenik eta behin zabaldu egin behar direla. Obra honekin, barrutik kanporako lan bat egiten dugu. Eta, halaber, saiatzen gara indibiduotik kolektibora, eta intimitatetik publikora salto egiten. Antzezlanean hiru ardatz horiek ematen direla esan daiteke. Zerbait sendatzeko, atera egin behar da lehendabizi. Eta kanpora ateratze hori, aitortza hori, sendabide izan daiteke bere horretan. Hori da antzezlan honekin gure herriari eskaini nahi dioguna.

Francoren bilobari gutuna. Zer esanahi dauka izenburuak?
Antzezlana sortzeko orduan, Gunther Anders filosofoaren Gu, Eichmanen seme-alabak obra hartu genuen abiapuntu gisa. Adolf Eichmann nazi bat izan zen, eta sistema haren barruan kargu nahiko garrantzitsua zeukan. Nazismoaren ondoren, Israelera eraman, bertan epaitu, eta hil egin zuten. Orduan, Gunther Anders filosofo judutarrak ironiaz beteriko gutun bat bidaltzen dio Eichmannen semeari. Bertan dio ez duela Eichmanen semea delako epaitu behar. Bestela, naziek juduekin egiten zuten gauza bera egiten ariko zen. Baina proposatzen dio nazismoaren kontrako borrokara batu dadila.

Orduan, guk analogia bat egin dugu. Frankoren biloba Carmen Martinez Bordiu da, eta oso ohikoa da prentsa arrosan aurkitzea. Adibide txiki bat baino ez da, baina hor ikusten da nola frankismoak hemen ez duen inolako auzirik izan. Francok ondo lotuta utzi zituen gauzak, eta horrek bere hartan jarraitzen du. Guk, orduan, Francoren bilobari gure gutun pertsonala bidaltzeko hautua egin genuen. Nolabait hor harilkatzen da istorioa.

Antzezlana bera da gutuna?
Bai, hori da. Gero, antzezlanaren barruan badago gutun fisiko bat. Baina bai, antzezlana bera gutun bat dela esan daiteke. Hori da gure asmoa.

Ba al dago bigarren mailako mezurik obran?
Baietz esan daiteke. Ospitalea metafora bat da; Euskal Herria irudikatzen du. Eta bertan badaude minak, sendatu nahi duten pertsonak, hil ezinik dabiltzanak…. Eta, horrez gain, gaur egungo ospitalearen ideiak frankismoaren jarraipena iradokitzen du. Guk kontatzen dugun istorioa gaur egun gertatzen da, nahiz eta denboran aurrera eta atzera ibili. Ez da iraganeko kontu bat, iraganak orainaldian duen isla baizik. Alegia, nola pasa den min guzti hori belaunaldiz belaunaldi, gaur egunera iritsi arte. Frankismoak ondare bat utzi du gure ariman, eta hori sendatzeko, atera egin behar da, aitortza egon dadin. Hortik etorriko da sendabidea.

Hori guztia zer tonurekin kontatu duzue? Tarterik egin diozue umoreari?
Denetatik dago. Gai potoloa da antzezlanak jorratzen duena, baina umorea batzuetan ere behar da, publikoak lasaitasun momentu batzuk ere izan ditzan. Denera ia bi ordu irauten ditu antzezlanak, eta denetariko tonuak erabiltzen saiatzen gara.

Zer protagonista dauzka istorio honek?
Oso obra korala da. Istorio ezberdinak nahasten dira. Dena den, bi istorio, bi ildo nagusi daude: batetik Joxean dago, Tourette sindromea daukan gizon bat; eta, bestetik, leuzemia daukan Iñaki. Hauez gain, beste hainbat hari daude, eta bakoitzak min edo gaitz bat dakar.

Zuk zein pertsonaia antzezten duzu?
Denok pertsonaia bat baino gehiago ari gara antzezten. Baina nire kasuan, nagusia, hil nahi eta ezin duen emakume bat da. Oraindik itxi gabeko istorio bat dauka, eta horregatik ezin daiteke hil. Maitasun-istorio bat dela esan daiteke.

Ez da erraza izango hainbat pertsonaia landu behar izatea.
Ez, ez da erraza, baina hori da, hain zuzen ere, antzerkiaren gakoetako bat. Zure ahotsa, gorputza eta arima beste pertsonaia batzuei eskaintzen diezu. Ez da erraza, baina polita da: jolas baten modukoa. Gainera, azpimarratzekoa da pertsonaien arteko trantsizioa oso agerikoa dela obra honetan. Aldaketak ez dira estalian egiten; dena begi-bistan gertatzen da. Hori ere hautu bat izan da, nolabait ere, intimitatearekin zerikusia duelako. Hori metafora bat da: norberak intimoak diren zauriak ditu bere barnean, eta guk plazaratu egiten ditugu.

Lan taldeaz zer azpimarratuko zenuke?
Pasada bat dela. Bizitza osoa daramate antzerkigintzan, eta kristoren apustua egiten dute euskal antzerkiaren alde. Iruditzen zait oso zorteduna naizela. Sekulako esperientzia ari naiz bizitzen, bai lan arloan, baita maila pertsonalean ere. Oso eskertuta nago.  

Nola sortu zitzaizun aukera hau?
Artedramakoek euskal antzerkigintzari loturiko jardunaldi batzuk antolatzen dituzte urtero, Aulestin. Behin hara joateko aukera izan nuen, eta bertan ezagutu nituen bai Ximon Fuchs –antzezlaneko zuzendaria–, eta bai Ander Lipus –aktorea–. Eta obra honetarako taldea osatu behar zutenean, nitaz oroitu ziren. Beti egiten dute apustu hainbesteko esperientzia ez duen jende gaztearen alde, prestatu dadin, eta euskal antzerkigintzak geroz eta jende gehiago batu dezan.  

Lastailean hasi zenuten bira, eta garagarrilean despedituko duzue. Euskal Herriko antzerkigintzan, halakoak ez dira batere ohikoak.
Ez, inondik inora. Hemengo antzerkia, neurri handi batean, prekarietateagatik da ezaguna. Halako birak salbuespena dira, eta era berean, apustu irmo baten eta urte luzez egindako lanaren emaitza. Jende askoren lana dago atzean; eta ez soilik zuzendari eta aktoreena. Antzerkia kanpotik modu batean ikusten da, baina gero, barrutik, sekulako lana dago. Ez da bakarrik istorio on bat sortzea, baizik eta istorio hori oholtzetara eramaten asmatzea. Eta horretarako jendea behar da.

Zenbat denbora pasa duzue antzezlana prestatzen?
Bi urte. Hiru hilero bildu gara, bost eguneko egonalditan, gehienbat Iparraldean. Joan den urteko urrian, hilabete osoa eman genuen bertan, antzezlana mustu arte.

Eszenatokitik kanpo ere lan handia egin duzue. Material ugari argitaratu duzue obraren webgunean (www.franco.eus).
Antzezlana sortzeaz aparte, beste bi lan egin ditugu. Alde batetik, obra egiteko erabili dugun materiala eskuragarri jarri dugu, batik bat ikastetxeei begira, lanak errazte aldera. Antzezlana abiapuntutzat hartuz, frankismoaren gaia landu dezakete. Eta beste alde batetik, saiatu gara lan komun bat egiten memoria historikoa lantzen duten elkarteekin, denok helburu bera baitugu finean. Hor ikusten da indar metaketarako antzerkiak daukan ahalmena.

Orain arte, zer erantzun jaso duzue publikoaren partetik?
Egia esan, erantzuna oso ona ari da izaten. Zu pozik egon zaitezke egin duzun lanarekin, baina jendaurrera eraman arte ez dakizu nola jasoko den, zer helduko den eta zer ez… Finean, ez dago antzerkirik publikorik gabe. Eta kasu honetan, ikusleen erantzuna ikaragarria ari da izaten. Lehen esan bezala, katarsi kolektibo-emozional bat ematen da. Antzezlana ikusi ondoren, isiltasuna eta norbere buruarekin hausnartzeko denbora behar izaten du jende askok.

Beraz, lortzen duzue obraren mezu nagusia transmititzea?
Nire ustez, alde horretatik ez dago intentzionalitaterik. Alegia, ez da antzerki diskurtsibo bat. Helburua ez da mezu jakin bat helaraztea. Nik ikusten dudana da obra hau publikoarengana iristen dela. Jendeari hainbat sentipen eragiten dizkio. Uste dut hori dela garrantzitsuena, eta ez ikusleak irakurketa jakin batera bideratzea. Pertsona bakoitzak modu batera biziko du, eta hori da aberasgarria.

Bihar Altsasun izanen zarete. Suposatzen dut emanaldi hori berezia izanen dela zuretako.
Bai, ilusio handia eragiten dit Sakanan antzezteak. Nafarroa, oro har, ez da plaza erraza euskal antzerkigintzarentzat; hori horrela, etxean aritzeko aukera izatea sekulakoa da. Oso pozik nago. Jendeari, Iortiara gerturatzea gomendatzen diot; bereziki, antzerkira normalean hurbiltzen ez direnei. Antzezlanak eta antzezlanak daude, eta uste dut hau oso zintzoa dela. Material pertsonal asko jarri dugu, eta sormen prozesuan biluztu garen heinean, publikoak hori igartzen du. Aukera polita dute sakandarrek, eta ez galtzeko esango nieke.