X ts’íiben
Síije’en ti’ u lu’umil maaya kaaj,
Ki’ki’ k’aayilo’ob
Ku síijil ti’ u loolil in tuukul,
Ti’ u box chuukil in puksi’ik’al,
Idazlea naiz
Maiar lurrean jaio nintzen,
Kantu ederrak
Nire pentsamenduen loretik sortzen dira
Nire bihotzeko ikatz beltzetik
Ti’ u jejeláas bóonil in chi’
Ku túubik iik’o’ob
Yaajilo’ob, wáa utsilo’ob,
In péek’ch’ak’il,
Ku móolik u beejilo’ob kuxtal
Nire ezpainen kolore desberdinetatik
Haizeak tu egiten ditu,
Gaiztoak, bedeinkatuak,
Nire oinatzak
Bizitzaren bideak biltzen ditu.
Le’ ixts’íibo’ob yéetel le ajts’iibo’ob ich maaya t’aane’, k ts’íib ichil maaya t’aan ti’al ts’aik k’ajóoltbil ba’axo’ob tuukultik, ba’ax yaajilo’ob, ok’om óolalil, ookoltabilo’ob, ki’imak óolalil, ti’ le kuxtal tu’ux tuláakal tu bin u k’éexpajlo’, to’one k ts’íibe’ iilaj bix u béeytalil k káambal, le je’el túuna’ ku meyaj ti to’on ti’al k ts’iib, ti’al ma’ u ch’éejel k t’aan, a’alik ti’ k t’aan tu’ux yaan máaxobe’ ku jak’al yóolo’ob tumen ma’ tu na’atiko’ob.
Maia hizkuntzako idazleok maya t'aan-en idazten dugu, gure sentimenduak, gaitzak, atsekabeak, indarrez kendutakoak, pozak adierazteko, mundu aldakor batean. Idazten dugunok hezkuntzaren oztopoak deszifratzea eta desafiatzea lortu dugu, eta gure hizkuntzari jarraipena emateko tresna gisa erabiltzea, askoren harridurarako ezagutzen ez duten mundu bat adierazteko aukera ematen duten hitzetan adieraztea.
K t’aane’ ku ye’esik ma’ u jawal. Ma’ t cha’ik u kiimil, kex tóoka'al u ya'abil áanalte'ob tu'ux ts'íibta'an u k'ajláayil maayáaj kaaj, ti' le k'aj óola'an bey auto de Fé ti’ Maní; ts'o'ok u máan 548 ja'abo'ob, et ch’i’ibal úuchben maayao’obe, ma’ tu p’áatajo’ob u miatsili’, tu ti’alinto’ob le u ts’íibil ti’al u ts’íibo’ob ichil maaya t’aan, túumben áanalteo’ob, tu moolajo’ob woojilo’ob ti’ úuchben ts’íibo’ob yéetel ti’
Gure hitza erresistentzia da. Erresistentzia horrek uko egiten dio hiltzeari, nahiz eta testu asko erre ziren Maniko autofedean duela 548 urte baino gehiago, gure aurreko maiek, beren kultur herentzia alde batera utzi beharrean, latindar alfabetoaren ikaskuntza baliatu zuten bere hizkuntzan liburu berriak idazteko. Liburu horietan bildu zituzten antzinako kodexetan jasotako datuak eta haien osagarri ziren ahozko tradizioak, baita haien egileek bizi izandako gertakari eta emozioak ere.
Bejla’e’, máaya kaaje’ láayli’ tu xíimbale’, láayli’ táan u patik u k'ajláaye', táan chuuyik yéetel k t’aan, ma’ cha’ik u sa’atal k t’aan; ti’ k miatsil bey kaaje’, yéetel le k t’aan, le maaya t’aano’, k k’áat patik k káajlay, tumen maaya kaaje’ kuxan.
Gaur egun, Maia herriak aurrera jarraitzen du, gure k'áajlay (historia) eraikitzen segitzen dugu, hitzaren bidez egiten ari gara, gure hizkuntza galtzeari aurre egiten diogu, maia herri gisa dugun kultura; hitzaren bidez, maaya t'aan gure historia eraikitzen jarraitu nahi dugu, herri bizia baikara.
Wáa k kuxtal yéetel k t’aane’ ¿Máax a’alik mix ba’alo’ob?, Maaya t’aane’ noj ba’al aktáan ti’ le kastlan t’aano’, yaan xaan u nu’ukbesajil ti’al u ts’íibtaj, mix k’abéet wáa ba’ax ti’, tumen táan k iilik te’ k’iino’oba’ ya’abach tu’ux tu k’abéetkúunsa’al, ku yéesik u múuk’ tumen ku ts’íibtal yéetel ku t’a’anal.
Gure hizkuntzan bizitzean, nork esaten du gutxituak direla? Maia hizkuntza berez espainiera bezain garrantzitsua da, bere arau eta sintaxi propioak ditu, ez da menpeko hizkuntza, gero eta esparru eta diziplina gehiagotan beharrezkoa baita maia hizkuntza erabiltzea, bere bizitasuna adieraziz, idazten eta hitz egiten jarraitzen delako.
Bey xan, yaan tu’ux ku ye’esal, le máaxo’ob ku beetiko’ob u múuk’ankúunsa’al jumpéel t’aane’, letie’ máaxo’ob ku t’aaniko’obo’. Le je’ela’ u k’aat u ya’ale’ tuláakal ba’al ka beetak ti’al ma’ u jawal u t’aanale’ ma’alob.
Bestalde, frogatu da hizkuntza bat indartzeko eragile perfektuak hiztun-komunitate bereko kideak direla. Aurrekoak justifikatzen du gaur egungo eta etorkizuneko indartzera eta garatzera bideratutako ekintza oro egitea.
Le máaxo’ob táan u beetiko’ob ts’íib ich máaya t’aane’, jumpéel noj u meyajo’ob ti’al u bin u múuk’ankúunsal le t’aano’, leti’ob táan u t’iit’béesiko’ob u ts’íibil yéetel u xookil, u na’atal, u walk’esa’al, ba’alob jach k’a’anan te’ kuxtal ya’ab Tecnologia’ yéetel ya’ab ba’al túumben, yéetel le ts’íibo’ yaan t’aano’ob k’ajóolal bey neologismos, ku k’abéetkúunsa’al úuchben t’aano’ob ti’al u je’el u túumbenkúuntal ti’ le maaya t’aan kuxano’.
Egungo literatura maiaren sortzaileak, beraz, funtsezko osagaia dira indartze-lan horretan. Izan ere, hizkuntzaren idatzizko domeinuaren balizko masifikazioaren sustatzaile onenak bihurtu dira eta, beraz, irakurketaren, irakurmenaren, itzulpenaren eta interpretazioarena, horiek ezinbesteko osagaiak dira mundu teknologiko eta modernizatu batean. Gainera, literatura-sorkuntzarekin neologismoak eratzen dituzte, eta hitz zaharrak hartu eta birsortzen dituzte bizitza berria emateko, oraindik bizirik dagoen hizkuntza birsortzen duten bitartean.
Maaya t’aane’ kuxa’an ti’ u peteni u lu’umil Yucatán, chéen ba’ale u ye’esajile’ ts’o’ok u k’uchul táanxel lu’umilo’ob beyo’ tu bin u k’ajóoltal u meyaj ajts’íibo’ob je’ex Feliciano Sánchez Chan, Vicente Canché Moo, Wildernain Villegas, Daniel May, Pedro Uc, Donny Limber, Pedro Pablo Chim, José Cutz, Felipe Castillo, leti’obe’ ts’o’ok u náajaltiko’ob jejeláas síibalo’ob, yaan xan ko’olelo’ob táan u ts’íibo’ob je’ex María Luisa Góngora, Sasil Sánchez, Daniela Cano, Lorena Hau, Marga Aguilar, Briceida Cuevas, Amedée Collí Collí, Argelia Pérez Angulo, Diana Mireya Tun Batún, Lidia Patricia Chan Us, chéen uti’al in ch’a’achi’tik u k’aaba’ wa jaytúulo’ob.
Hala, maya t'aan Yucatan penintsulan presente dago, baina hesiak hautsi ditu eta, idatziz, munduko beste leku batzuetara iritsi da. Ezagutzen dira letretan nabarmendu diren hainbat idazleren testuak: Feliciano Sánchez Chan, Vicente Canché Moo, Wildernain Villegas, Daniel May, Pedro Uc, Donny Limber, Pedro Pablo Chim, José Cutz, Felipe Castillo hainbat literatur sari lortu dituztenak. Hitzaren artean lantzen dute emakumezkoak ere nabarmentzen dira, esaterako: María Luisa Góngora, Sasil Sánchez, Daniela Cano, Lorena Hau, Marga Aguilar, Briceida Cuevas, Amedée Collí Collí, Argelia Pérez Angulo, Diana Mireya Tun Batún, Lidia Patricia Chan Us…
Tu petenil kaaje’ ku ts’áabal k’ajóotbil síibalob je’ex “Los juegos literarios de la UADY”, el Premio Waldemar Noh Tzec tumen U molayil Casa de la Cultura de Calkiní, kóom ts’iib ich maaya t’aan tumen INDEMAYA, le u ts’o’okaj ti’al mejen paalal.
Penintsulatik maia-hizkuntzan idazteko lehiaketak sustatzen dira, esate baterako "UADYren literatura-jokoak", Waldemar Noh Tzec Saria, Kalkiniko Kulturaren Etxeak sustatzen duena, maia-hizkuntzako narrazio laburreko INDEMAYAk sustatzen duena, azken hori haurrei zuzendua.
Tu lu’umil Yucatane’, ti’ yaan u molayil Ixts’íibo’ob u k’aaba’e’ “Xkusamo’ob”, ku kaxantiko’ob u k’ajóoltal u meyajo’ob, uláak’ ti’ le molayo’ob tu beetiko’ob meyaj ich maaya t’aane’ letie’ “Sayab Tuukul”. Tu kap’éelal ku kaxantiko’ob ti’al u yuuchul ts’ikbal, ts’aik u tuukul ti’al u beeta’al jejeláas meyajo’ob tu’ux ku kaxantal ma’ u jawal u ts’íibta’al maaya t’aan.
Yucatanen "Xkusamo 'ob" emakumezko idazle maien kolektiboa dago, bakoitzak ekoizten duen literatur lana ikusarazi nahi duena. "Sayab Tuukul" da maia hizkuntza literaturaren bidez bultzatzen duen beste kolektibo bat. Bi kasuetan, hausnarketarako eta jarduerak trukatzeko gune bat sortu nahi da, non elementu nagusia maia hizkuntzako literaturak irautea den.
Te ja’ab maano’ diciembre ti’ 2019, úuchaj El Primer Encuentro de Escritores de Lengua Maya Peninsular, jumpéel múul meyaj ichil u Molayilo’ob Yúuyum A.C., Garabide A.C., yéetel u molayil Sayab Tuukul, tu’ux táakpaj máanal ti’ 37 juntúulal Ixts’íibo’ob, aj ts’íibo’ob ti’ u Peetenil Yucatán yéetel Belice, ba’ax ku kaxantiko’obe’ u tsíibta’al u beejil ti’al yéetel le u ts’íibo’obo’ u múuk’ankunsa’al Maaya t’aan, ba’ale’ u ye’esal ti’ yóok’ol kaab u múuk’ maaya t’aane’ kuxa’an yéetel u meyaj le ts’íibo’obo’.
Maia Hizkuntza Penintsularreko Idazleen Lehen Topaketa egin zen 2019ko abenduan, Yuuyumek, Garabidek eta Sayab Tuukul kolektiboak antolatuta. Yucatan penintsulako eta Belizeko 37 idazlek baino gehiagok parte hartu zuten. Helburu nagusia izan zen maia hizkuntza indartzeko literatura funtsezko oinarria izateko bideak aurkitzea. Baina baita munduari ikustaraztea hizkuntzaren bizitasun sortzailea eta idazleen artea ere.
Yéetel le noj meyaj ku beetiko’obo’, ku beetik u súutlo’ob bey máako’ob ku t’ii’itbesiko’ob le t’aano’, le je’el túuna’ unaj u chíimpoltal ichil le k miatsil bey máaya kaaje’, yéetel bey xan ti’ yóok’ol kaab, tumen le ts’íibo’ ku ye’esik bix u na’atal kuxtal, tuukul yéetel bix u yiilal le kuxtala’, ti’ le je’ela’ ku páajtal a’alik bix k’aat ka iilak máaya kaaj.
Paper garrantzitsu honekin, maia hizkuntzako idazleak, maia hizkuntzaren sustatzaile iraunkor bihurtzen dira, hori maia herriaren eta gizateriaren Kultura Ondare Ukiezinaren zatitzat hartu beharko litzateke, euren literaturak barne hartzen dituelako maia herriaren ezagutza, sentimendua, ikuspegia eta kosmobisioaren zati bat, eta maia hizkuntzaren kontakizun berri bat eraiki ahal izatea.
Ku béeytal yaabilaj, náay, kuxtal ichil k t’aan, na’atik kuxtal, tsíikbal yéetel le iik’o, yéetel le k’iino’, yéetel k’áax, tsikbal yéetel kool, beyo’ ichil mina’an u xuul k’iino’
Gure hizkuntzan maitatu, amestu eta bizi daiteke, natura interpretatzen da, airearekin, eguzkiarekin, mendiarekin hitz egiten da, artasoroekin hitz egiten da (lurraren erabilera baimena eskatzeko, uztak eskertzeko… erritual antzekoak egiten dira), hori guztia urte askoan.
