XOK K'IIN: TÚUMBEN JA'AB, ÚUCHBEN XOOK / Hilegunak: urte berria, irakurketa zaharra

"Xok k 'iin hutsezina zen, baina jmeen (apaiz maiak), oharkabean edo bestela, begia zenbait hegaztiengan jarria zuen…" (Nelson Reed. 1971. 45. orria)

BA’AX TI’ KU MEYAJ
Xok k’iine’ jump’éel bix u yila’al u máan u k’iinilo’ob u wíinalil enero, lela’ yaan u meyaj uti’al u yila’al bix ku máan le ja’abo’.  Wa yaan u beetik yáax k’iin, wa yaan u beetik k’a’ank’ach ja’, wa yaan u beetik ke’el, wa yaan u taal chak ik’al, tuláakal le je’ela’ ku béeytal u yila’al ichil u k’iinilo’ob xok k’iin. Ma’ jump’éel xook chíimpolta’an científicamentei’ ba’ale’ jump’éel noj áantaj ti’ tuláakal máax meyajtik ich kool. Yéetel le xooko’oba’ jkolnáale’ u yojel bix ku máan le k’iino’ob ken u yóot u beet u koolo’.

Zertarako balio du?

Hilegunak edo zotal egunak ilbeltzeko klimaren behaketan oinarritzen dira, hala urtearen portaera ezagutzeko; lehortea, euria, hotza, tropikoko ekaitzak, eta abar izango diren jakiteko; klimatologia aldaketa horiek guztiak urtarrilean ikusi ahal izanen dira, hilegunei esker. Garrantzitsua da aipatzea ez dela zientifikoki bermatuta dagoen ikerketa bat, baina oso adierazle garrantzitsua da lurrak ezagutzen dituztenendako, milperoendako. Tresna garrantzitsua da haiendako; izan ere, nekazariak klimak urtean zehar nola jokatuko duen iragartzen baitu horrela, eta kontuan hartuko du bere milpan ereiteko unean.

LÁAYLI’ KU CH’A’ACHITA’ALE’
Xok k’iine’ taasa’ab tumen sak wíiniko’ob, ba’ale’ maaya kaaje’ tu ch’a’aj uti’al u meyaj ti’, k-ilike’ tak bejla’e’ láayli’ u jach meyaj ti’ u ya’abil máasewal kaajo’ob u péetlu’umil Yucatáne’.

Tak bejla’e’ ya’ab jkolnáalo’obe’ ku meyajti’ob u xookil xok k’iin, je’el tu’uxak mejen kaajil ka sáaschajak ken ila’ak wa nookoy, wa k’a’an iik’, wa táan ja’e’, ku ya’alal – ba’ax túun k’iinil yano’on beya’ tumen tu beetik ja’il – yéetel le t’aan je’ela’ ku yojelta’ale’ tak te’ k’iino’oba’ jach ku k’a’abéetkunsa’al. 

Oraindik indarrean dago
Zotal egunen ezagutza penintsulara konkistarekin batera iritsi zen, baina maia herriak bere bezala hartu zuen, eta, gaur egun arte, oso indarrean jarraitzen du Yucatan penintsulako maien komunitateetan.


Gaur egun, hilegunen ezagutza eta irakurketa oso indarrean daude, maien herrietan egunsentian eta klima ikustean, lehenik eta behin egunak zenbatzen dira, zein hilabeteri dagokion jakiteko.
- Zein egunetan gaude? Zein hilabeteetan gaude?- Horiek dira eguna abiarazten duten lehen galderak. 

Urretxindorrak, yuuyum, kabi baten inguruan, mural batean margotuta.

BIX U YILA’AL
Ma’ chéen ku yila’al bix u máan le k’iino’, beeyxan ku yila’al bix u péek ba’alche’ob, ik’elo’ob, ch’íich’o’ob, beeyxan ku yila’al uláak’ ba’alo’ob je’el bix che’ob.

Wa le xyuuyaj ku beetik u k’u’ jach chowak wa kóome’ táan u ye’esik beyka’aj ch’uulil wa tikinil le lu’um ichil le wíinalo’ob ku taalo’. Uláak’ ba’ax ku yila’al xane’ leti’ bix u péek le síiniko’obo’, wa ku yila’al táan u tsóol bino’ob u kuchmaj u yo’ocho’obe’ táan u ya’aliko’obe’ yaan u taal k’a’am ja’ ba’ale’ wa ku yila’al chéen táan u su’usutikuba’ob ich jump’éel wóolise’ u k’áat u ya’ale’ yaan u beetik yáax k’iin; Beeyxan bin wa bul k’iin ku k’aay ch’och’lim, lelo’ u k’áat u ya’ale’ yaan u beetik yáax k’iin. Lela’ chéen wa jayp’éel bix uláak’ u yila’al bix ken u beet le ja’aba’.

Adierazle batzuk

Klima ez ezik, animaliak, intsektuak, hegaztiak eta zuhaitzak nola portatzen diren ere ikusten da.


Urretxoriak bere habia oso luzea edo laburra egiten duenean, hurrengo hilabeteetarako zenbat hezetasun edo lehorte espero den adierazten du; inurrien mugimendua ere aztertzen da, etxez aldatzen ari badira eta haiekin janaria eramaten ari badira, hurrengo egunetan euria egingo duela adierazten du, baina zirkuluan bueltaka baino ez badaude, lehortea egongo dela adierazten du; lehortearen beste adierazleetako bat txintxarrak egun osoan abesten duenean da. Urtean zehar klima behatzeko eta ezagutzeko modu batzuk dira.

BIX U BIINSA’AL U XOOKIL
Uti’al u biinsa’al u xookil chuka’ane’, k’a’abéet u ts’o’oksa’al tu kanjaatsil:
Yáaxe’ ku káajal tu k’iinil 1 tak 12, tu’ux 1 ku ye’esik bix ku máan u wíinalil enero, 2 bix ku máan u wíinalil febrero… beyo’ tak u k’uchul 12 tu’ux yaan u ye’esik bix u máan u wíinalil diciembre.

Nola eramaten da kontua?

Azterketa osoa izateko, dagozkion lau etapak egin behar dira:
- Lehen etapa ilbeltzaren 1etik 12ra bitartekoa da, non 1. eguna urtarrilak izango duen klimatologia portaerari dagokion; 2. eguna, berriz, otsailak izango duen klima portaerari dagokio, hilaren 12ra iritsi arte, non abenduak izango duen portaerari dagokion.

Ka’ajaatse’ ku káajal 13 tak 24; lela’ éemel ken u beetej tu’ux u k’iinil 13 yaan u yila’al bix ku máan u wíinalil diciembre, tu k’iinil 14 yaan u yila’al bix ku máan u wíinalil noviembre… beyo’ tak ken k’uchuk u k’iinil 24 tu’ux yaan u yila’al bix ku máan u wíinalil enero.

Bigarren etapa 13tik 24ra bitartekoa da; etapa horretan, atzera doa, eta 13a abenduan izango den klimatologia portaerari dagokio; 14a, berriz, azaroan izango duen klimari dagokio, 24ra iritsi arte, hau da, ilbeltzean izango duen portaerari.


Óoxjaatse’ ku káajal 25 tak 30; te’ jaatsa’ jump’éel k’iine’ yaan u yilpajal bix ku máan ka’ap’éel wíinal, tu’ux u k’iinil 25 ku ye’esik u wíinalilo’ob enero yéetel febrero; u k’iinil 26 yaan u ye’esik bix ku máan u wíinalilo’ob marzo yéetel abril… beyo’ tak ken k’uchul tu k’iinil 30 tu’ux ken u ye’esik bix ku máan u wíinalilo’ob noviembre yéetel diciembre; u k’áat u ya’ale’ 00:00 tak 11:59 jump’éel wíinal yéetel 12:00 tak 23:59 uláak’ wíinal.

Hirugarren etapa 25etik 30era bitartekoa da; etapa horretan, egun batean bi hilabeteko portaera ikusiko da, 25a ilbeltzari eta otsailari dagokie; 26a martxoari eta apirilari dagokie; eta 30a azaroa eta abenduan izango duten portaerari dagokie; hau da, 00:00etatik 12:00etara hilabete bati dagokio, eta 12:01etik 23:59ra bitartean, berriz, beste hilabete bati. 

Kanjaatse’ u k’iinil 31 ti’ enero, lela’ ku káajal u xookil tu súutukil 6 u píik’il k’iin yéetel ku k’alpajal las 6 u chíinil k’iin, tu’ux 6 tak 7 chúunk’inile’ yaan u yila’al bix ku máan u wíinalil enero, 7 tak 8 yaan u yila’al bix ku máan u wíinalil febrero… beyo’, tak ken k’uchuk u súutukil 17:00 tak 18:00 chíinil k’iin tu’ux yaan u yila’al bix ku máan u wíinalil diciembre.

Laugarren etapa, hilaren 31koa da; etapa horretan, kontua 06:00etatik 18:00etara bitartean egiten da;  06:00etatik 07:00etara, ilbeltzekoa da; 07:00etatik 08:00etara, otsailekoa da; beraz, 17:00etatik 18:00etara abendukoa da.

Marcos Pech Naal
Zuzentzailea: Gabriela Sanchez Chan