Tsibta’an Tumen Maria Elisa Chavarrea Chim.
Maria Elisa Chavarrea Chimek idatzia.
U k’iinil yáax t’aano’ob, wey tu lu’umil Yucatán ts’o’ok jayp’éel ja’abo’ob káajak u k’iimbesa’aj, je’ex jets’an tumen UNESCO, tu ja’abil 1999. Le je’ela’ ti’al u ye’esa’al le jejeláas t’aano’ob ku t’aanal yóok’ol kaab, ba’ale’ beyxan ti’al u k’a’ajsa’al le buka’aj t’aano’ob sáansamal yóok’ol kaab tu bin u sa’atalo’ob, k’a’ajsik túun ba’ax ten k’ana’an u kaláantal máasewal t’aano’ob.
Ama hizkuntzen eguna duela urte batzuk ospatzen da Yucatanen. UNESCOk 1999an ezarri zuen, munduan hitz egiten diren hizkuntzen aniztasuna erakusteko helburuarekin, baina, baita munduan egunero zenbat hizkuntza galtzen diren gogorarazteko ere. Gogoan dugu garrantzitsua dela hizkuntza indigenak zaintzea.
In yáax t’aane’ letie’ maaya t’aan, jujump’íitil juupen in kanik in ts’íibte’, le óola tak te k’ino’oba’ kin ts’íib, kin t’aan ich maaya; le óolal ku béeytal in t’aan yo’olal le maaya t’aano’, tumen bey líik’en, ichil in wu’uyik, in wilik bix u kuxtal máak tin kaajal, in k’ajóol u tuukulo’ob. Le je’ela jach uts ka’achi’, tak ka jtaasabe’en kaajtal tu noj kaajil Jo’, tu’ux u ya’abile’ ku t’aanik kastlan t’aan, bey káaj in na’atik yaan uláak’ t’aano’ob, ka tin k’ajóoltaj yaan uláak’ tuukulo’ob tu’ux ichil in tia’ale’ ma’ tu bin, tu’ux maaya t’aane’ ma’ tu chíimpolta’al.
Nire lehen hizkuntza maia hizkuntza da, pixkanaka idazten ikastea erabaki nuen, orain maia hizkuntzan idazten dut, maia hizkuntzan hitz egiten dut. Horregatik, maia hizkuntzaz hitz egiten ausartu naiteke. Horrela uste nuen, entzuten, nire herriko pertsonen bizitzari behatzen, pentsatzeko moduak ezagutzen ditut. Hori beti zen ona, Merida hiriburura bizitzera ekarri ninduten arte, non gehienek gaztelaniaz hitz egiten duten, horrela ulertzen hasi nintzen badirela beste hizkuntza batzuk, badirela beste pentsamendu batzuk, nire pentsamoldearen barruan lekurik ez zutenak, non maia hizkuntza ez zen ezagutzen.
Emakumezkoen topaketa.
Beyo’ ti’ le k’iino’oba tu nats’al le k’iinbesa’ajo’ ku béeytal in t’aan bix anik le maaya t’aan wey tu lu’umil Yucatán, tumen ichil in kuxtale’ sáansamal ti’ yaani’, tia’al in meyaj, ti’al in tsikbal.
Le mola’ayil ku xookik jatyúul máak yaan tu noj Lu’imil México, ti’ le ts’o’ok Censo’ tu ja’abil 2020, ku ye’esik éem le máaxo’ob ku t’aaniko’ob maayao’ (Ichil le yaan óoxp’éel ja’ab ti’ob wa más) ku chíikpajal 23.7%, le je’ela’ ti’ 2,320,898 juntúulal máak, le je’ela’ wa ketik yéetel le Censo’ tu ja’abil 2010 ku ye’esik yaan 29.6% (ti’ máaxo’ob yaan jo’péel ja’ab u maasil) ti’ 1,955,577 máako’ob.
Egun hauetan, data hurbiltzen ari den honetan, Yucatanen maia hizkuntza nola dagoen hitz egin dezaket, nire bizitzan egunero egoten baita, nire lanean, nire elkarrizketan. INEGI 2020ren estatistika datuen arabera, emaitza negatiboak izan ziren, eta maia hiztun kopurua (3 urte eta gehiagokoak goragokoak) %23,7ra jaitsi zen, 2.329.898 populazioan. 2010eko erroldan (5 urte eta gehiagokoak) estatuko 1.955.577 biztanleen %29,6 zen.
Ichil le páajtalil ti’al t’anik t’aane’, ku je’ets’el xan ti’ Ley general de los Derechos Lingüisticos tu’ux ku ch’a’ chi’tal le páajtalil yaanto’on ti’al t’aanik t’aan ti’ jejeláas tu’uxe’ yéetel xan ka meyajnakto’on je’el bix k’aate’.
Le Jeel túuna’ ku beetik tuukultik, ba’ax ku yúuchul, wa ya’ab máaxo’ob je’ex teene’ taan k t’anik, taan k ts’ibtik, taan u bin k mu’uk’ankúunsik k t’aan, ba’ax túun ma’ ma’alob táan k beetiki’, k’ana’an túun xak’altik le meyajo’ob táan k beetik, wáa táan u beeta’al ti’al ilik k ba’axo’ob yéeel bix táan k meyajtik.
Gure hizkuntza hitz egiteko eskubidea Hizkuntza Eskubideen Lege Orokorrean finkatuta dago, eta bertan aipatzen da nahi dugun tokian hitz egiteko eta nahi dugun eremuan erabiltzeko eskubidea dugula. Beraz, pentsarazten digu: zer gertatzen da? Asko bagara, ni bezala, gure hizkuntza hitz egiten ari garenak, idazten ari bagara, indartzen ari bagara, zer ez gara modu egokian egiten ari? Beraz, egiten ari dena eta egiten ari garen modua berrikusi behar dugu.
Tu kaajil Yucatán, ya’ab inicitivas taan u meyajo’ob yo’osal u mu’uk’ankunsa’al maaya t’aan, tumen yaan u tuukulil k’a’anan u t’aanal, ichilo’obe’ ku béeytal ch’a’chi’tik, Iniciativas bey je’ex miatsil kuxtal Centro Cultural, U tuuch lu’um, U yich lu’um, U paginai’ Chilam Balam, yaan u múuch’il Balts’am ti’ kaajo’ob tu meyajtiko’ob ich maya, U blog de Arux, yaan xan xi’ipalo’ob yéetel ch’úupalo’ob táan u k’aayo’ob ich maaya, yaan Radio Ich maaya ti’ kaajo’ob, je’ex Radio Tuklik, radio comunitaria Ya’ax che’, múuch’o’ob je’ex u xíimbal Ko’olelo’ob, kin iilik máako’ob ku ts’aiko’ob xook ich maaya, le je’elo’oba’, chéen jayp’éel iniciativas ku beetiko’ob ya’ab meyaj yo’olal maaya t’aan.
Yucatanen, ekimen askok maia hizkuntza indartzeko lan egiten dute, sinetsita baitaude zein garrantzitsua den hizkuntza hori hitz egitea. Ekimenen artean aipa ditzakegu: Miatsil Kuxtal Kultur Zentroa, U tuuch lu 'um, u yich lu' um, Chilam Balam-en orrialdea, maia hizkuntzan antzerkia egiten ari diren komunitateetako antzerki taldeak, Aruxen Bloga, maia hizkuntzan abesten eta sortzen ari diren gazteak, komunitateetan maia hizkuntzan ari diren Tuklik Irratiaren edo Ya´ax che´ Komunitate Irratiaren moduko irratiak, U Xíimbal ko 'olelo' ob bezalako kolektiboak, maia hizkuntzan eskolak ematen ari diren pertsonak… Horiek bakarrik Maia hizkuntza indartzeko lanean ari diren ekimen batzuk.
Uláak’e, wey Tu kaajil Yucatán ku k’iimbes’al le 21 ti’ febrero, jump’éel winal tu’ux ya’ab molayo’ob ku ts’aiko’ob k’ajoóoltbil jejeláas actividades, ts’o’ok u chan ya’abtal Ja’abo’ob, suukcháaj u beeta’al tumen le jala’acho’obo’, ba’ale le kaajo’ mix tu táakpajal, yaan k’iine mix u yóojel ba’ax óolal, wáa ba’axten ku beeta’ali’.
Beste gauza bat, Yucatánen, otsailaren 21ean ospatzen da, hilabete bat, non erakunde askok hainbat jarduera aurkezten dituzten. Duela urte batzuetatik, ohitura da erakundeek egitea, baina, herriak ez du parte hartzen, askotan ez du ezagutzen, eta ez dakite zergatik egiten diren jarduerak.
Yaan xan ichil le k t’anik maaya, k óojel le meyajo’ob ku beeta’alo’oba’, le óolal tin moolaj u jayp’éel u tuukulo’ob yo’olal bix u paktik le meyajo’ob táan u beeta’al ti’al u k’iimbesa’al yáax t’aan, k’ajóolan wáaj.
Maien hizkuntza hitz egiten dugunon artean, jarduera hauetaz badakigu eta ezagutzen ditugu, eta, beraz, zenbait pentsamendu bildu nituen, ama hizkuntzaren ospakizun hori egitea nola ikusten duten jakiteko, ezaguna ote den.
Nire hizkuntzan bizi.
Wa ka páajchajak a tsolik, ti' teche' ba'ax u k'áat u ya'al u máank'inal yáax t'aan.
Definitu beharko bazenu, zer esan nahi du ama hizkuntzaren eguna?
Jump'éel k'iin tu'ux k jel tukultik wa k'a'abéet kmaayat'aan yéetel ba'ax táan in beentik tu yo'olal, jump'éel k'iin jach k'a'abéet uti'al kmaaya kaaj, kmaaya miatsil tumen tuláakal kaaj yaan u tukultik wa táan u yúuchul múul meyaj uti'al u líik'sa'al, u mu'uk'ankunsa'al yéetel u ye'esa'al ti' mejen paalal Marcos Pech
“Hausnar dezakegun eguna da, maia hizkuntza beharrezkoa den eta horren alde zer egiten ari naizen. Egun garrantzitsua da maia herriarendako, gure maia kulturarendako, herri guztiek pentsatu behar baitute ea elkarrekin lan egiten den maia hizkuntza indartzeko eta haurrei erakusteko”. Marcos Pech.
U máank'inal na'tsil t'aane'... U k'iintsilil k ch'a'tukultik ba'ax táan u yúuchul ti' k t'aan. Ba'ax táan k beetik sáansamal tu yo'olal. Lizbeth Carrillo
“Ama hizkuntzaren ospakizuna gure hizkuntzari zer gertatzen zaion hausnartzeko eguna da. Haren alde egunero zer ari garen egiten”. Lizbeth Carrillo
"Jump'éel bix u ye'esa'al chéen ti' nojkaaj Ku je'ets'el k'iimbesaj, mix u yojel le máaxo'ob t'anik le t'aan tu kaajalo'obo'" Lorena Hau
“Ospakizuna bakarrik hiriburuan instituzionalizatzen dela erakusteko modu bat da, herrietan hizkuntza hitz egiten duten pertsonek ez dakite”. Lorena Hau
Jump’éel k’iin tu’ux kin k’a’ajsik in maaya t’aan yéetel in mu’uk’ankúunsik in miatsilil yo’olal ma’ u yéemel u muuk’. Sandi Tun
“Nire maia hizkuntza gogoratzen dut, eta nire kultura indartzen dut, ahuldu ez dadin”. Sandi Tun
U tuuch lu'um.
Bey tuuno, ku páajtal p’atik jaypéel k’aat chi’ ti’al tuukultik, ba’axten t’anik maaya T’aan, wa ts’o’ok u chan yantaj chan ya’ab ja’abo’ob taan u beeta’al meyajo’ob ti’al u mu’uk’ankunsa’al maaya t’aane’, ba’ax túun ku binetik
Tumen wa ya’ab iniciativas yane’, ba’ale jujump’íit k iilik u bin u yéemel máaxo’ob ku t’anik maayae’, min k’a’anan tuun suut t kaajalo’ob, meyaj yéetel le k kajnalilo’obo’, ti’al tsikbatik bix u yiliko’ob le ba’ax taan u yuuchul yéetel maaya t’aano’.
Galdera batzuk utz ditzakegu gogoeta gisa. Zergatik ari gara maia hizkuntzaz? Duela urte batzuk maia hizkuntza indartzeko ekintzak egiten ari direla ikusten badugu, zer behar da? Ekimen asko badaude, baina pixkanaka ikusten badugu hitz egiten duten pertsonen kopurua gutxitzen ari dela, uste dut komunitateetara itzuli behar dugula, haiekin lan egin, maien hizkuntzarekin gertatzen ari dena nola ikusten duten jakiteko.
Le k t’aanik t’aane’ jump’éel páajtalil yaanto’on bey kaaje’, kuxtal yéetel k t’aan, t’anik je’el tuxak kuuchile’ yéetel xan je’el máaxak k’aate’, le mu’uk’ankunsik t’aane ti’ yaan ichil le máaxo’ob k t’aaniko’, unaj tuláakal le meyaj yo’olal le je’elo’ ka múul meyajnako’on ti’al jujump’íitil ka nuupik le je’ex le kuxa’an suumo’. kin p’atik ti’al k tukultik, tumen unaj ts’aik óol ti’al mu’uk’ankúunsik maaya t’aan, múul meyaj yo’osa’al k kuxtal bey maaya kaaje’. Ba’axten yaan cha’ik u bin u sa’atal k t’aan, wa to’on t’anik maaya ma’ t t’anike’ máax ken u beetej.
Miatsil kuxtal kultur elkartean.
Gure hizkuntza hitz egitea herri gisa dugun eskubidea da, gure hizkuntzarekin bizitzea, edozein lekutan eta nahi dugunarekin hitz egitea, maia hizkuntza hiztunen artean sendotzea, ahaleginak elkartu beharko lirateke pixkanaka soka bizidunaren modukoa izateko. Hausnarketa gisa uzten dut, maia hizkuntza indartzen ahalegintzen jarraitu behar dugulako, batasunean lan egin, maia herri gisa bizitzeko. Zergatik utziko dugu maia hizkuntza galtzen? Maia hizkuntza hitz egiten dugunok ez badugu egiten, zeinek eginen du?
k'a’anan ka yanak le k'iino' ba'ale' ya'ab u téenak ku su'utul jump'éel k'iin ti'al celebraciones institucionalizadas, tu'ux chéen autoridades ku beetko'ob jayp'éel náaysaj óolilo'ob ba'ale' ti' kaaj chéen ku k'uchul ti' jaytúul máako'ob. K'a'anan ka ti'alintak le k'iin tumen le kaajo' ti'al ka juumnak u t'aan yo'osal le pech’ óolal yaan beey xan ma' tu yúuchul meyaj ti'al u béeykunta’al le ba'ax ts'íibta'an ti' le A’almaj t’aano.
Garrantzitsua da egun horiek ezartzea, baina askotan ospakizun instituzionalizatuak baino ez dira bihurtzen, non agintariek bakarrik egiten dituzten ekintza batzuk, baina herriko pertsona gutxi batzuei baino ez zaizkie iristen. Gure egin behar dugu egun hori, gure ahotsa entzun dadin, dagoen diskriminazioagatik eta legeetan ezarritakoa betetzen ez delako.
