Tu káajbal túumben ja’abe’, ti’al u winalil eneroe’, yanchaj jaytúul kajnáalo’ob ti’ u méek’tankaajilo’ob u Petenil Yucatáne’ k’a’aj u beetiko’ob xok k’iin ti’al u yilko’ob bix kéen máanak ja’ab káaj u yáalkab te’e k’inako’obe’. Walkila’, tu jo’oloj óoxp’éel winalo’obe’, táan u bin u k’éexel k’iin; ke’ele’ táan u náachtal. Iik’e’ táan u káajal u yóok’ostik che’ob yéetel ooxole’ ts’o’ok u káajal u yu’uba’al: yáax k’iine’ táan u ch’eeneb.
Urte hasieran, ilbeltzean, Yucatan penintsulako herri maietako pertsona batzuek xok k'iin praktikak eskaintzen duen irakurketa naturala egin zuten, urteko meteorologia nolakoa izango den ulertzeko. Gaur egun, urteko hirugarren hilabetean, klima aldatuz doa; hotza urruntzen ari da, haizea zuhaitzak dantzarazten hasten den bitartean, eta, aldi berean, beroa gero eta gehiago sentitzen da: yax k'iin, penintsulako berorik handieneko garaia, gero eta gehiago agertzen da.
Beey túuno’, óoli’ tuláakal ba’ax yaan ichil u sijnáalil le lu’uma’, je’el bix ch’íich’e’, ku yantal bix u ye’esik ti’ bix u beetik u k’u’ wa u k’aay, je’el bix yuuyáa, tumen wa chowak kéen u beet u k’u’e’ u k’áat u ya’ale’ ma’ táan u séeb taal cháak. Ti’al u winalil marzo kéen káajak u beetik u k’u’ tu k’ab che’.
Horrela naturan bizi den guztia, esaterako, hegaztiak, beren ekintzekin frogatzen dute, beren habia egitean edo kantatzean, euria laster etorriko den ala ez; izan ere, habia luzea egiteak adierazten du premiazkoa den likidoa ez dela laster etorriko. Martxoan ikusten da gehien hegazti horien habia zuhaitzetan.
Yuya edo urretxoriaren habia.
Te’e k’iino’oba’, ooxolile’ ku beetik u jach naak’ ti’ máak u kaxtik ba’ax kéen u beet ti’al u chan síistal u yóol; ba’ale’ ti’al máaxo’ob ku meyajo’ob ti’ k’áax yéetel ku beetiko’ob u paak’alo’obe’, k’a’anan k’iino’ob ti’al u láaj beetiko’ob ba’ax k’a’abéet ti’al u yúuchul paak’al, tumen beyo’, kéen k’uchuk u k’iinil jach ja’ajalile’, yaan ba’al ti’al jóoyatbil.
Egun hauetan, beroa etsigarria ere izaten da, apur bat freskatzeko aukerak bilatzerainokoa; hala ere, mendian lan egiten dutenendako edo milpa (arto, babarrun eta kuia soroa) egiten dutenendako, eguraldi hori oso garrantzitsua da; izan ere, garai horretan behar den guztian lan egiten dute ereintza prestatzeko, eta, hala, euri-garaia iristen denerako, ereindakoak eta milpa berez urezta daitezen.
Suuka’an u yúuchul tóok; máax kun paak’ale’ ku láaj meyajtik ba’al ti’al u béeytal u beetik, ba’ale’ yáax táanile’ ku beeta’al u ch’ak che’il wa kool; ba’ax ku ch’a’akale’ yaan u nu’ukil u tso’olol ti’al u tóokpajal tu beel kéen beeta’ak, ts’o’okole’ unaj u yilik máak wa k’a’am iik’ wa ma’, tumen wa jach táaj k’a’ame’ ma’ jach ma’alo’ob ti’al le tóoko’, je’el u beetik u yáalkab k’áak’ tak tu’ux ma’ unaji’. Beyxane’ unaj u kaláanta’al ka’a tu’upuk k’áak’ tu beel ti’al ma’ u jóopsa’al tuka’atéen tumen iik’.
Batzuek erreketa egiteko ohitura dute; ereiten duenak lurra prestatzen du erein ahal izateko; beste ezer baino lehen, zuhaitz handiak etzan behar dira, eta erortzen dena zentzu bakar batean ordenatu behar da, erretzerakoan ongi erre dadin. Ondoren, arduradunak haizearen noranzkoa zein den aztertu behar du, indarrez jotzen duen edo ez; izan ere, oso indartsua bada, ez da oso gomendagarria erreketa egitea, suak behar baino gehiago zabalduko litzatekeelako edo aurreikusitako tokitik kanpo zabaldu. Gainera, norbaitek erreketa zainduko du eta erabat itzaliko dela ziurtatu beharko du, aire-korronteak sugarra berpiztu eta kontrolatu gabeko sute bat sor bailezake.
Ka’ache’, úuchben máako’obe’ ku jach kanik u na’ato’ob bix kun taal yáax k’iin; u yojelo’ob ba’ax paak’alil ku yutstsal u beeta’al, tu’ux yéetel bix kéen u ch’a’ob ja’ ti’al ba’ax k’a’abéet ti’ob, u tséenta’al ba’alche’ob wa u jóoyabta’al paak’áal; le beetik úuch ka’ache’ te’e jaltuno’obo’ ti’ ku líik’sa’ali’. Ba’ale’, walkila’, tumen ts’o’ok u k’éexel ba’ale’, yaan tu’ux ma’ táan u k’uchul ja’i’, beyxan yaan tu’uxe’, kex ka k’u’uchuke’ k’askúunta’an wa tu’ u jóok’ol tumen ba’ax yaan yáanal lu’ume’, ts’o’ok xan u bin u péek wa u k’i’ik’itpajal tumen yaan nukuch mola’ayo’ob péeksik wa ku puliko’ob ba’ali’.
Lehen, komunitateetako pertsonek – eta gaur egun batzuek – egunak nola etortzen ziren ulertzen zuten; bazekiten zer landare, zuhaitz, fruta mota zen egoki landatzea, non eta nola hartu behar zen ura ureztatzeko edo beraien animaliei edaten emateko; horregatik, lehen, sartenejetan (harrietako zuloak zeinetan euri ura pilatzen den) ura gordetzen zen. Hala ere, duela gutxi, klima-aldaketarengatik edo enpresa handiek sortutakoaren ondorioz, ura eskuratzea zaildu egin da edo, bat-batean, banatutako ura kutsatuta iristen da.
Te’e k’iino’ob xane’, yaan meyajo’ob ma’ táan u páajtal u beeta’al, tumen ku laj tikinchajal, je’el bix le jiit’o’, tumen u xa’anil u meyajta’ale’ ku p’áataj si’isikij. Chéen ba’axe’ uláak’ ba’alo’ob, je’el bix u líik’sa’al páapagayooe’ jach táaj ku béeytal; tak bul áak’abe’ je’el u p’a’atale’.
Yáax k’iin-ean zehar lan batzuk egiteko zailak bihurtzen dira, esaterako, huanoarekin ehuntzea, hostoak hain lehor geratzen direnez, hautsi egiten dira. Beste alde batetik, papaloteak (kometak) hegaldatzeko garairik onenetarikoa da, toki batzuetan, gau osoa zeruan egon baitaitezke.
