U wíinalil abrile’ ya’ab mejen paalale’ jach jats’uts u yilik, tumen yaane’ yaan u k’amik báaxalo’ob, yaan xane’ yaan u beetik u báaxalo’ob, ti’ le u ts’ooka’ jach suuk u yúuchul ti’ mejen kaajo’ob, tu’ux mejen xi’ipalal yéetel mejen ch’úupalale’ leti’ob beetik wa patjo’oltik; ba’ax túun báaxalil ku báaxta’al te’ k’iino’ob ti’ maaya kaajo’oba’, le úuchben báaxalo’obo’ ku beeta’al yéetel ba’alob yaan ich kaaj wa k’áax, báaxalo’ob ku beeta’al yéetel che’, aak’, u yich che’ob, yéetel ba’alob ku tukulta’ale’ ma’ tu meyaj.
Apirila irrika handiz itxaroten dute haurrek, orduan jasotzen baitituzte opariak, edo batzuek beren jostailuak eraikitzen dituzte. Azken hori herri maietan gertatzen da, haurrek beraiek eraikitzen edo asmatzen baitituzte jostailuak. Baina, zein dira haiendako jolas ohikoenak? Eskura dauden edo naturan aurki daitezkeen materialekin egiten diren jolas tradizionalak dira, esaterako egurra, bejukoa (gida landarea, normalean, igokariak), loreak edo zuhaitzetako fruituak edo lortzeko “errazak” diren gainerako gauzak.
Mejen paalale’ ku kaxtik bix u náaysik u yóol, ti’ mejen kaaje’ le najo’obo’ yaan u táankabil, tak tu k’ab che’ ku meyaj uti’al u náaysik u yóolo’ob, jach yaan tu’ux, tu’ux ku béeytal u sa’atalo’ob ichil báaxalil.
Neska-mutilek edozein espazio, patioko edozein txoko eta zuhaitzaren edozein adar aprobetxatzen eta gozatzen dute, jolasean imajinatzeko eta galtzeko.
Te’ ts’íiba’ yaan in ch’a’achi’itik wa jayp’éel báaxalo’ob in báaxtmaj tin paalil, je’el tu’uxak kúuchil naje’, bix u báaxta’al wa ba’ax yéetel ku beeta’al, ba’ale’ chéen wa jayp’éel tumen jach ya’ab jejeláas báaxalilo’ob yaan ich kaaj.
Hori dela eta, nire haurtzarora joko dut, eta jolas tradizional batzuei, lanketari eta abarri buruz idatziko dut pixka bat.
Papagayo
Lela’ jump’éel báaxal suuka’an u beeta’al te k’iino’oba’, tu yo’ok’lal ka’ap’éel ba’al, k’a’an iik’ yéetel yaan u che’il, u che’il taj, jach ma’ talam u beeta’ali’.
Udaberriko garai hauetan oso ohikoa den jostailu bat da, airearen brisa eguzki-izpiak baino indartsuagoa delako, eta orduan aurki daitekeelako material nagusia, makilak.
K’a’abéet jump’éel nailon wa nojoch ju’un, óoxp’éel toj che’il taj, keet chowakilo’ob, bek’ech suum yéetel u xéexet’al nook’.
Plastikozko (nailon) edo paper meheko poltsa bat behar da, tajonalaren (Viguiera dentata) 3 egur zati, berdinak eta zuzenak, kalamuzko haria eta oihal zatiak behar dira.
Yaan a k’atal ts’áak ka’apéel le che’o’ tu’ux yaan a beetik bey jump’éel “X”, uláak’ jump’éelo’ tu chúumuk ken a k’atej, lela’ yaan a beetik yétel le “nailon” wa le ju’uno’. Yéetel le bek’ech suumo’ yaan a k’axik uti’al ma’ u lúubul yéetel uti’al u béeytal a kóolik, tu ts’ooke’ yaan a ts’áak a u nej yéetel u xéexet’al le nook’o’.
Tajonalaren bi egur jartzen dira, "X" formakoak, eta azken zatia erditik, forma hori duenez, zurak plastikozko poltsan txertatzen ditugu eta ondo luzatzen ditugu zura zurrun gera dadin. Kalamuaren laguntzaz, egurrak lotu, eta oihalen kolatxo bat jarri genion.
Carro che’ / Egurrezko autoa
Le báaxal je’ela’ ku beeta’al yéetel jump’éel u xa’ayil che’, tu’ux ku káajal le xa’ayayo’ yaan u yila’al polok tumen yaan u k’óom xo’otol uti’al u ts’a’abal ka’ap’éel wóolis che’ beeta’an yéetel u che’il chakaj.
Joko hau egur zati handi batekin egiten da, baina beharrezkoa da zurak orketa baten forma edo "Y" forma izatea, egurrak lodia izan behar du muturretan bi egur zati jarri ahal izateko, bi horiek mulato zuhaitzaren (Bursera simaruba) egindakoak eta zirkulu forma izan behar dute.
Le báaxal je’ela’ ken ts’o’okok u ts’a’abal u wóolisile’ je’el u béeytal u biinsa’al máake’, le beetik ku k’aaba’tik carro che’, ku ts’o’okol xane’ yaan máaxe’ ku meyaj uti’al u taasik si’ wa uláak’ ba’alo’ob.
Hau edukita, egur zirkularra muturrean jartzen diogu gurpil bat bezala funtzionatu ahal izateko, eta honekin gure gurdia prest dugu, pertsona batzuek lanerako edo beste gauza batzuetarako erabiltzen dute.
Yaan mejen paalale’ ku beetiko’ob ketlamil yéetel le báaxala’, tu’ux ku náajal máax ku yáax k’uchul ba’ale’ táan u biinsik wa máax yóok’ol. Ku béeytal u báaxta’al je’el ba’ax k’iine’ tumen chéen ku meyaj che’i’.
Jolastu ahal izateko, talde bakoitzeko bi pertsona behar dira, batek orketa itxurako makilaren bi muturrak hartuko baititu, eta bestea igo egingo da, ondoren egurrezko autoaren gainera eramateko. Joko hau urteko edozein sasoitan egin daiteke.
U yich k’uche' / Zedroaren fruitua
Le báaxal je’ela’ yaan u k’iinilo’ob u báaxtal, tu wíinalilo’ob marzo, abril tumen leti’ ken jo’op’ok u k’antal yéetel u lúubul u yich le che’a’; jach ma’ talami’, yaan a beetik jejeláas mejen báaxal ba’alche’il yéetele’.
Martxoan eta apirilean zedroak (Cedrela odorata) bere fruitu bereziak ematen ditu beti, hauek "desarmatu" egin daitezke, bere inguruan dituen hostoak ken dakizkioke erdigune zurruna geratuz. Beraz, irudiak egitea jarduera erraza bihurtzen da, kendutako hostoek punta bat baitute, erdigune zurrunean sartzea ahalbidetzen duena.
T 'íinjoroch
Jump’éel báaxal jach ma’ talam u beeta’ali’, yaan ka’ap’éel yéetel ba’ax ku beeta’al, yáaxe’ yéetel wóolis jaay che’ wa yéetel u maak “envase” ba’ale’ k’a’abéet “lata”, juxóot’ bek’ech suum; wa yéetel maake’ yaan a táaxkunsik, ku ts’o’okole’ yaan a beetik ka’ap’éel mejen jool tu chúumuk, lela’ yaan u meyaj uti’al le bek’ech suumo’, ku ts’o’kol u táaxtale’ yaan u máansa’al le bek’ech suum te’ ka’ap’éel mejen joolo’, ku ts’okole’ yaan a mokik; yaan a beetik u suut; ka lechik tu na’ a k’abe’ ku káajal a beetik u suut yaan a kóokolik a k’ab uti’al ma’ u xu’ulul u suut.
Jolasteko eta sortzeko jolas erraza, bi gauzatakoa egin daiteke, zur biribil eta mehekoa, edo kortxolata batekin (edarien botiletako txapa), eta kalamu hari zati bat ere bai. Kortxolata edo txapa bat erabiltzen baduzu, zapa-zapa egin behar dugu eta hortzak kanpoan utzi; gero, zulo txiki bat egiten diozu erdialdean, kalamu-haria sartu eta muturrak lotu ahal izateko. Jolastu ahal izateko, hariari buelta eman behar diozu, biribilkatzen joateko, eta haria azkar luzatzen duzunean, kortxolata abiadura handiz bueltak emanen ditu.
Beeyxan ku beeta’al paklam báaxal, tu’ux yaan u kóojsa’alo’ob, le máax yáax ti’al u xo’otol u bek’ech suumile’ leti’ pe’enaji’.
Jokoa honetan datza: kortxolatak birak ematen dituen bitartean, kortxolata beste jokalariarenarengana hurbildu eta lehena izatea bestearen haria mozten.
Tsíimin che’ / Zurezko zaldia
Jump’éel báaxal jach ma’ ko’oji’ yéetel mix talami’, lela’ jch u báaxal mejen paalal, yaan u kaxtiko’ob wa u kaxta’al ti’ob junxéet’ ma’ jach polok che’i’, ba’ale’ wa ma’e’ tak chéen u yook míisib je’el u meyaje’.
Jolasa oso erraza eta oso merkea da, gure elementu nagusia, irudimena. Bestela, erratzaren makilak joko honetarako balio dezake.
Bba’ax ken u beet le chan paalo’, yaan u nat’ik, u tuukule’ u chan tsiimin u na’tmaj, chéen bey le báaxala’, jach ku báaxtal táant u ts’o’okol u cha’anil kaaje’ tumen ku yiliko’ob bix u pa’ayal wakax.
Egur zati zuzen bat hartuko dugu, haur bakoitzarendako behar bezain handia eta luzea. Haurrak makila bere hanken artean jarriko du eta "arre, arre" gure zaldia ziztu bizian aterako da trostan.
ya’ab báaxal u bin, kux teech, ba’ax báaxalil a k’ajóol
Zerrenda falta da oraindik. Zein jolas ezagutzen dituzu?
Idazlea: Marcos Pech Naal
Maierara itzulpena: Loolbej Sánchez Chan
