Ts’íibta’an tumen Maria Elisa Chavarrea Chim.
Maria Elisa Chavarrea Chimek idatzia.
Kin káajsik le chan ts’íib yéetel jump’éel ti’ le t’aano’ob suuk u beetik Isaac Carrillo, ichil jayp’éel ti’ le u tsikbalo’ob anchajto’ono’, “Ko’ox náay, tumen náaye’ tuláakal je’el u béeytale, náay bey tu’ux ya’ab ba’al ku béeytal wáa ka ts’íiboltike’”.
Testu hau Isaac Carrillok bere hizketaldietan aipatzen zuen esaldi batekin hasiko dut: “goazen amestera, ametsetan ez baitago ezinezkorik, ametsa zeinetan, desiratuz gero, dena benetakoa izan daitekeen”.
U tuukulil yo’olal bix u na’atik náaye’ ku béeytal k xookik ti’ le u áanalte’ “U yóok’otilo’ob áak’ab”, tu’ux ku ts’íibtik, “Wenele’ u jets’eknakil u kuxtal máak, tumeen jujump’íitil u jalk’esikuba tu lu’umil wayak’, jujump’íitilil u bin máak táanxel kuxtalilo’ob wa táanxéel kúuchilo’ob, le k’iin je’elo’, in náaye’ ya’ab chíikulalo’ob tu taasaj ten”, te’ela’ je’el u páajtal ilik u jela’anil ichil náay yéetel wayak’.
Ametsa interpretatzeko moduari buruzko bere pentsamendua Danzas de la noche (Gaueko dantzak) liburuan irakur daiteke. Bertan, honako hau adierazten du: “Lo egitea bake-unea da gizakiarentzat; izan ere, pixkanaka ametsen mundura lerratzen da, eta pixkanaka beste bizitza batzuetara, beste leku batzuetara, zuzentzen da. Egiazki, ametsek seinale asko ekarri zizkidaten”. Paragrafo honetan ikus daiteke Náay eta wayak' maia hitzen artean egiten duen desberdintasuna (amets eta amets egitea esan nahi dute, testuinguruaren arabera esanahia aldatzen dute).
Isaac Carrillo Can, juntúul aj ts’íib, síij tu noj kaajil Peto, tu k’iinil 31 ti’ mayo ti’ u ja’abil 1983, sa’at u kuxtal tu kaajil Jo’ 23 ti’ noviembre tu ja’abil 2017. U yuumo’obe’ Yuum José Isaac Carrillo y Kú, ýeetel xunáan Nicolasa Can Chablé, ti’ leti’ob tu kanaj u yaabilaj yo’olal maaya t’aan, ba’ale u chiiche’ juntúul ti’ le ko’olelo’ob jach tu éejentaj ti’ u kuxtal yéetel u jejeláas tsikbalo’ob ku chíikpajal ichil u ts’íibo’ob.
Isaac Carrillo Can Peton, Yucatanen, jaio zen 1983ko maiatzaren 31n jaio zen idazlea da, mundu hau 2017ko azaroaren 23an utzi zuen. Aita Jose Isaac Carrillo y Kú, eta ama Nicolasa Can Chablé, zeinetatik maien hizkuntza ikasi zuen, amona bere bizitzan erreferentea den emakumeetako bat da, zeinarekin hitz egiten zuen eta bere idatzietan islatzen den.
Ichil u kóom kuxtale’ tu náajaltaj jejeláas chíimpolalilo’ob je’ex bix “Premio Nezahualcóyolt en Lenguas Mexicanas” tu Ja’abil 2010, tu náajaltaj xan Premio Nacional de Literatura Maya “Waldemar Noh Tzec” tu ja’abil 2007, Premio “Alfredo Barrera Vazquez” tu ja’abil 2008, bey xan ts’a’ab u beca tumen FONCA ti’ le Programa “Jóvenes Creadores” tu ja’abilo’ob 2011, 2013 yéetel 2016 ti’ u jats meyajil “Letras en Lenguas Indígenas”. Tu ja’abil 2016 xóoknaj tu kaajil País Vasco tu yo’olal bix je’el u béeytal u mu’uk’ankunsa’al t’aano’ob pe’chak’tano’ob.
Bere bizitza laburrean hainbat sari jaso zituen, hala nola Mexikoko Hizkuntzen Nezahualcóyolt saria 2010ean, "Waldemar Noh Tzec" Maia Literaturako Sari Nazionala 2007an, "Alfredo Barrera Vázquez" saria 2008an, "Sortzaile Gazteak" programaren bekaduna izan zen 2011, 2013 eta 2016 urteetan "Letrak Hizkuntza Indigenetan" kategorian. 2016an hizkuntza gutxituen biziberritzea ikasi zuen Euskal Herrian.
Ichil le áanalte’ob tu p’aataj to’on ti’al xooke’, ti’al k’ajóoltik u meyaje’ ti’ yaan “U yóok’otilo’ob áak’ab”,“Kuxa’an T’aan,” “kan ik’ti’ilil”, yéetel “ in nóole’ juntúul jmeen”, chéen ichil jayp’éeli’, tumen tu ts’aj k’ajóoltbil u meyaj ti’ ya’abach pikil ju’uno’ob.
Utzi zizkigun liburuen artean, Danzas de la noche (Gaueko dantzak), Voz viva del mayab (Mayaben ahots bizia), Literatura maya (Maiar literatura), Mi abuelo es un jmen (Nire aitona Jmen bat da), bere lan batzuk aipatzearren bakarrik, bere lana hainbat aldizkaritan ezagutzera eman zelako.
Juntúul ti’ le táankelem xi’ipalalo’ob , ya’ab ts’íibo’ob tu beetaj ich maya t’aan, ichil le u xóot’ u kuxtalo’ ya’ab ti’ le kan ik’ ti’ililo’ tu beetaj, je’ex balts’am, tsikbal, mool tsikbal, túumben tsikbal, iik’il t’aan, tu k’aaytaj tuukulo’ob ti’ u chiich, ti’ u na’, ti’ ko’olel, ti’ u kaaj, ti’ kool. Ya’ab u meyaj tu p’aatal to’on ti’al u béeytal ilik u yaabilaj ti’al u mu’uk’ankunsa’al maaya t’aan.
Maien hizkuntzan idatzi asko eman zituen gazteetako bat, bere bizitza laburrean, literatura asko landu zuen, besteak beste, antzerkia, narratiba, bilduma, sorkuntza, poesia, kantatu zion bere amonari, bere amari, emakumeari, bere herriari, milpari (artasoroari). Ondare handia utzi zigun, eta hartan jabetzen gara maia hizkuntza indartzeari zion maitasuna.
Ichil u ts’íibolalo’obe’, yaan jump’éel noj tuukul u ti’al ko’olelo’ob, le chiich ku tsikbal yéetel eek’o’ob, yéetel ka’an, le ko’olel ku k’aayik k wenel, ku pak’ik tuukulo’ob ti’al ka u ts’áaj u yo’och le lu’umo.
Bere nahien artean, emakumeenganako pentsamendu handi bat dago, izarrekin, zeruarekin hitz egiten duen amona, ametsak urrumatzen dituen emakumea, lurrari elikagaia emateko pentsamenduak ereiten dituena.
Jump’éel ti’ u ts’o’ok u meyajo’obe’ ti’ yaan yéetel u meyjil jkolnáalo’ob tu kaajil Peto’ ti’al u ka’ansik u ts’íibo’ob ich maaya t’aan.
Bere azken lanetako bat Petoko milperoekin da (artasoro ereiten dutenak), maia hizkuntzan idazten irakasteko.
Ichil u síibal tu beetaj ti’ u áanalte’ “U yóok’otilo’ob áak’ab”, ku síik ya’ab tsol xikino’ob je’el bix “Kaláant ba’ax a k’áat ti’ a kuxtal, kaláant ba’ax u yaamaj a piixan, il a wil ma’ u púuts’ul tech, il a wil ma’ u yokolta’al , tumeen wa ka cha’ik u popokxiik’ túune’ je’el u náaybe’esa’al yéetel u t’in k’áanil amo’obe’”.Ichil le áanalte’a’ Áak’abe’ yaan u t’aan, yaan u kuxtal; Áak’abe’ ku jóok’ol xíimbal, ku náachtal. Le je’ela’ chéen jayp’éel ti’ le ku páajtal xokik ti’ le áanalte’o’.
Danzas de la noche bere liburuan egiten dizkigun oparien artean hainbat aholku oparitzen dizkigu, horietako bat; “zaindu bizitzan gehien maite duzuna, zaindu zure izpirituak maite duena, begira ez dizula eskuetatik ihes egiten, inork ez dizula lapurtzen; izan ere, hegaldatzen uzten badiozu, armiarmen hamakara galduta irits daiteke”. Liburu honetan gauak ahotsa du, bizitza du, paseatzera ateratzen da, urruntzen da. Liburuan opa ditzakegun aholkuetako batzuk dira horiek.
Ba’ale ichil u meyajo’ob tu béetaj yo’olal iik’il t’aan ku béeytal xokik k’a’anan tuukululo’ob, chika’an ti’ tu xokaj jejeláas úuchben áanalteo’ob, le Bobatil t’aan ti’ yaan ichil u ts’íibo’ob, “Walkil ma’ k’aaynak xooch’, mix jun óok lu’um bal a wicha’, sut ch’íich’il u juum a t’aan, ka u beet u k’u’ tu che’il k’iino’ob, beet ma’ u jóon tu’upul u k’aay mix tu k’iinil yáaxk’in”
Olerkigintzari buruz egindako lanen artean, lorpen handi baten maila ikus dezakegu, antzinako hainbat libururen irakurketa erakusten du, iragarpenak bere idazkietan agertzen dira.
“Orain, hontzak kantatzen ez duenean, orain, zure aurpegia hautsez estaltzen ez denean, bihur ezazu zure mihia txori, denboraren zuhaitzean habia egin dezala, eta haren kantua ez dadila itzali ezta lehorte garaian”.
U k’aay tukuule’ o’oli’ bey jump’éel payalchi’e’ “Lap’ bolontúul xmajannajil, bolontúul kóokay, bolontéen u jajawchi’ibal peek’, bolomp’éel u jejeláasil ch’ench’enkil”
Bere olerkia, otoitz baten antza du, “Hartu bederatzi tximeleta beltz, bederatzi ipurtargi, bederatzi zakur zaunka, bederatzi isilune ezberdin”.
Ich u ts’íibo’ob ku béeytal xokik u yaabilaj yo’olal maaya t’aan, u náay yo’olal ma’ u jawal u t’aanal “Bixma’i, le kuxtalila’ jumpéel wíimbal ku p’atik u yoochel lu’um, yéetel u juum u t’aan, le o’olale’, k’a’ana’an u ts’atáantik máak tuláakal u pe’echak’, tumeen yaan máax ku tal t paach…
Bere idatzietan maia hizkuntzarekiko maitasuna irakur dezakegu, hitz egina izateari ez uzteko bere ametsa, “Behin betiko, bizitza da arrastoa eta oihartzuna uzten duen itzal bakarra, horregatik, gure pauso bakoitza gure atzetik norbait datorrenaren kontzientziarekin egin behar da”.
U t’aane’ jump’éel Tich’ óolal: Xolokbalen in méek’ u chuun a nak’ tu’ux t’uchukbal u xmajannajil náay, box ko’olel ku je’ik u xiik’ ti’ áak’ab, péepenen ku k’a’aytik u k’íink’inal cháakilo’ob k’aay”.
Bere hitza Eskaintza bat da: “Etzanda zure sabela besarkatu behar dut, non ametsen presta casas (majan naj edo tximeleta beltz handi bat) pausatzen den, gauari hegoak irekitzen dizkion emakume beltza, kantu-euri epelak iragartzen dituen tximeleta naiz”.
U ts’ooke’ tin to’on maya kaaje’, k t’aanik maaya, ma’ u tu’ubsa’al u meyaj, ma’ u tu’ubul to’on máax leti’, tumen ichil u ts’íibo’obe’ ku ye’esik u kuxtal maaya kaaj, u yich maaya kaaj, u múuk’ maaya t’aan, u náaye’ u k’uchul maaya t’aan táanxel lu’umilo’ob, táanxel tu’uxo’ob, je’ex le áak’abo’, ka u bins le tich’ óolalo’, ma’ u yaantal pe’ch’ óolal ti’al maaya kaaj.
Azkenik, maia herri gisa gugan, maia hizkuntza hitz egiten duguna, iraun dezala bere lanak, ez dezagun ahaztu nor izan zen, bere idatzietan maia herriaren bizitza, maia herriaren aurpegia, maia hizkuntzaren sendotasuna, bere ametsa, maia hizkuntza beste lur batzuetara, beste espazio batzuetara irits dadila, gauak bezala, eskaintza eramana izan dadila, maia herriarekiko diskriminaziorik ez dadila egon.
