Ook octubree’, k’uch aanimáaso’ob

“Ts’o’ok wal u yokol octubree’, unaj a wilik ma’ u seen p’áatal xexek’kil ba’al wey naje’”, suuk u ya’alik teen in na’ kéen okok u winalil octubre; u yojel yaan ba’al ku k’éexel te’e k’iino’oba’, ma’ chéen bix u máan k’iini’, beyxan tumen ka’ansan ti’e’, leti’e’ k’iin kéen káajak u taal k áanimaso’obi’. 

"Lastaila iritsi da, etxean ezer ez dagoela botata ikusi behar duzu", esan ohi dit amak hilabetea sartzean; badaki egun hauetan gauza aldakorrak daudela, ez bakarrik egunerokotasunagatik, baizik eta, bere bizitzan jasotako irakaspenen arabera, egun horietan arimak plano lurtarrera iristen direlako bisitan.

Ka’ach kuxa’an ich chiiche’, ku ya’alike’, kéen k’uchuk u k’iinil finadose’, yaan ba’al unaj u beeta’al ti’al u k’a’amal p’ixano’ob ku taal u xíimbalt u láak’o’ob p’aatal wey lu’umkabile’. Ma’ táan u cha’ak in ts’áak paax de jach ka’anal u juumi’, wa ku ya’alike’, maas chan ma’alo’ob wa kin tupik, tumen le k’iino’oba’, je’el bix u k’iinil u yantal aanimáas, le beetik unaj u chíimpolta’al. 

Hildako nire amonak zioenez, hildakoen garaia iristean, gu bisitatzera iristen diren arimak hartzeko prestaketa guztiak egin behar ziren. Behin eta berriz esaten zuen ez genuela bolumen handiko musikarik jarri behar, eta, ahal izanez gero, hobe ezer jartzen ez bazen, egun hauetan hildako bat dagoenaren antza dutelako, eta horregatik errespetatu egin behar dira.

Beyxan, ku ya’alale’, unaj u páakta’al soolaro’ob, u míista’al naj tu beel, u p’o’obol nook’ wa éek’, u yutskíinsa’al ba’ax ma’ patal ich naji’, mix xan unaj u p’a’atal éek’ nu’ukulo’obi’, tumen wa ma’e’ leti’e’ kimeno’ob láaj beetik kéen taalako’ob, ts’o’okole’ ma’ unaj u beetiko’obi’ tumen leti’obe’ chéen ku taalo’ob u xíimbalt u láak’o’ob wey lu’ume’. 

Berak kontatzen zuen garrantzitsua zela orubea garbitzea, etxean erratza ondo pasatzea, arropa zikin guztia garbitzea, etxean edozein kalte konpontzea, eta ez zela traste zikinik utzi behar, zeren bestela arima bisitariak arduratuko baitziren horretaz, baina haiek, gonbidatu gisa, ez zuten zertan arduratu.

Aanimáas in chiiche’, ku ya’alik xane’, wa ka náaytik je’el máax ts’o’ok u kíimile’ yéetel ka wilik táan u tich’ik tech jump’éel kibe’, “bix xi’ikech wal a ch’a’a ti’e’”, tumen ku ya’alale’ táan u biinsik máak tak tu’ux yaan leti’, ts’o’okole’ teche’ ma’ k’ucha’an u yooraili’. Uláak’ ba’ale’, suuka’an ka’ach u t’alkúunsa’al kib tu kootil le najo’obo’, ti’al bin u yantal sáasil tu beel le aanimaso’obo’. Ichil tsikbalo’ob suuk u yu’ubal kaajo’obe’, wa bin ka wu’uyik, wa ka wilik táan u bin junmúuch’ máak ku xíimbal yóok’ol bej ka’alikil u machmajo’ob kib, ts’o’okole’ ka wilik ku ti’ich’il tech jump’éel yéetel ku ya’alik tech ka xi’ikech tu paache’, ma’ bin xan unaj u ch’a’aki’, tumen yaan bin ti’ máax ucha’ane’, tu ch’a’ajo’ob bin le kibo’, ba’ale’ ma’ bin tu paacho’obi’, chéen ba’axe’ tu jo’oloje’, ka ila’abe’ le kibo’ ts’o’ok u súutul baak, le beetik beey u yojéelta’al kimen máaxo’ob k’áato’ob te’elo’. 

Nire amonak, dagoeneko hila, esaten zuen noizbait zure ametsetan hildako pertsona bat topatzen bazenuen eta honek kandela bat hartzea eskaintzen bazizun, “kontu handiz ibili eta heldu”, zeren kontatzen baitu haiekin eraman nahi zaituztela, zu joateko ezarritako denbora izan gabe. Era berean, lehen, herrietako familiek kandela batzuk jartzen zituzten beren hesien gainean, arimek jarraitzen duten bidea argitzeko. Komunitateetan entzuten diren beste istorio batzuen artean, honako hau kontatzen du: inoiz ikusten baduzu zure aurrean pertsona talde bat oinez, edo entzuten badituzu, kandelak eskuan, eta eskaintzen badizkizute, ez hartu, gertatu zaienei kontatzen dietelako hurrengo egunean kandela hezur bihurtzen dela, eta horregatik jakiten da arimak izan zirela bidezidorrean ibili zirenak.

Ku tsikbalta’al xane’, yaan k’iine’, peek’e’ ku chi’ibal ok’ol. To’on wíniko’one’ ma’ táan k ilik mix ba’al, mix xan ba’al le ku tojoltiko’obi’, chéen ba’axe’, leti’obe’ yaan ba’ax ku yilko’ob; yaan xan máax a’alike’, wa bin ka luk’sik u ch’eemil u yich peek’ ti’al u ts’áak ti’ a wiche’, ku béeytal a wilik ba’ax ku máan tu yich, chéen ba’axe’ k’eban u beeta’al, le beetik kéen ts’o’okoke’, mix táan u páajtal u ch’éenel a wilik ba’alo’obi’.

Uluka dabiltzan txakurrei buruz ere hitz egiten dute. Guk, gizakiok, ez daukagu haiek ikusten dutena begiratzeko gaitasunik, ezta zeri egiten dioten zaunka jakiteko gaitasunik ere, baina haien begietatik beste gauza batzuk gertatzen dira; esaten dutenez, haiei begi malkarrak kendu eta jarriko bagenitu, haiek ikusten duten hori ikus genezake, nahiz eta zerbait atzeraezinezkotzat jotzen den, eta, beraz, ez genioke inoiz izpirituak ikusteari utziko.

Ti’ mejen paalale’, ku k’a’axal xan boox k’áan tu kaal u k’ab, tumen ku ya’alale’ yéetel le je’elo’ ma’ u biinsa’alob xan tumen le pixano’obo’, yéetel j ts’oono’obe’, ku ya’alal ti’ob ma’ xan tsaj u máano’ob chuuki’, tumen bik u ts’ono’ob u láak’o’ob kimeno’ob. 

Egun horietan, umeei hari beltz bat lotu ohi zaie eskumuturrean, babes moduan, hildakoek eraman ez ditzaten; ehiztariei bezala, ehizatik ez irtetea gomendatzen zaie, senide den arimaren bati tiro egiteko beldurra baitago.

Ti’al maaya kaaje’, u k’iinil pixano’obe’, ma’ chéen óoxp’éelo’obi’, ku káajal tu winalil octubre ba’ale’ ku ts’okol tak noviembre; ojéela’an u xíimbalta’al le lu’uma’ ku xáantal, le beetik mantats’ u beeta’al u ki’iki’ jaanalil yéetel u ki’iki’ waajil ti’al u yantal u jaanto’obi’, beyxan ti’al u biinsiko’ob tak kéen ka’a suunako’obi’.

Maia herriarendako, hildakoen egunak ez dira hiru egunez bakarrik gertatzen; lastailean hasi eta azaroan bukatzen dira. Gauza jakina da arimek nahikoa denboraz bisitatzen dutela lurra, bizidunek eskaintzen dieten janariaz eta graziaz gozatzeko, baita hurrengo bisitaldia egin arte eraman ahal izateko ere.