Kristau tradizioko herrialdeetan ospatzen da Domu Santu Eguna, azaroak 1, eta Hilen edo Arimen Eguna, azaroak 2. Bigarren hori Euskal Herrian dagoeneko ez da ospatzen, eta lehendabizikoan hilerriak bisitatzeko baliatzen da, hildakoez gogoratzeko, nahiz eta jai eguna den egunaren arabera, gero eta jende gehiagok opor txiki batzuk hartzeko baliatzen duen.
Ti’ táanxel noj lu’umo’ob suuka’an u kili’ichtiko’ob yum k’uje’, suuk ti’ob u k’iinbesiko’ob ti’ u yáax k’iinil ti’u wináalil noviembre u k’iinil tuláakal kili’icho’ob, yéetel u k’iinil pixano’obe’ ka’a k’iin ti’ u wináalil noviembre. U ka’a k’iinil u wináalil noviembre’ ma’ suuka’an u k’iimbesa’al tu noj lu’umil Euskal Herria. U yáax k’iinil noviembre suuka’an u bino’ob u xiimbalto’ob u kúuchil muknáal u ti’al u k’a’ajsa’al kiimeno’ob. Kex ka’ k’iimbesa’ak je’el ba’alak k’iine’, ya’ab wíiniko’obe’ ku jan náaysik u yóolo’ob yéetel ku jan jok’olo’ob je’elel.
Etxe batean baten bat hiltzen denean hainbat heriotza ohitura aktibatzen dira. Horiei erreparatuko diegu jarraian. Hasteko eta behin komunitateari, herriari, etxeko norbait hil egin dela jakinarazi behar zaio. Garai batean aldamen bati heriotzaren berri ematen zioten, eta hark zabaltzen zuen berria. Gainera, hil ezkilak jotzen ziren. Ezkila kolpeak entzunez hildakoa emakumezkoa edo gizonezkoa zen desberdintzen zen. Gaur egun oraindik ere hala egiten da. Heriotzaren berri emateko hainbat herritan, kaleko toki jakinetan, hil oharrak jartzeko ohitura dago. Herritik kanpo heriotzaren berri zabaltzeko egunkarietan eskelak jartzen dira. Eta horretan laguntzen dute beilatoki pribatuen webguneek, egunero hartu duten hildakoaren berri ematen dutenak.
Le ken kíimik juntúul láak’tsile’, naje’ suuka’an ti’ u beetik jejeláas ba’alo’ob yo’osal kiimen (heriotza). Ko’one’ex ilik ti’ le suutuka’. Yáaxile’ yaan u ts’a’abal ojéeltbil ti’ le kaajo’ yaan máax ts’o’ok u kíimil. Yanchaj k’iino’obe’ chéen ku jan ts’a’abal ojéeltbil ti’ le máax kajakbal náats’ ti’ u yotoche máax kiimo’, le ti’ túune’ ku máan u tsikbalt ti’ le kaajo’. Ku ts’o’okol xane’ ku péeksa’al le k’olomo’ (hil ezkilak, u k’olomil kimen). Le ken u’uya’ak bix u juum le k’olomo’ ku beeytal u yojéelta’al wa xíib wáa ko’olel le máax kiimo’. Tak ti’ le k’iino’oba’ bey u beeta’alo’. Ti’ ya’ab kaajobe’ u ti’al u yojéelta’al yaan máax kiime’ ku ts’a’abal junxéex ts’íibil ju’un te’ beej tu’ux je’el u beeytal u yila’alo’. U ti’al xan u ts’a’abal ojéeltbil táanxel tu’uxe’ ku jo’osa’al junp’éel ts’íib ti’ Periódico. Ti’ lelo’ ku yáantaj xan le webs ku ts’a’ik ojéeltbil sáansalmal yo’osal le kiimeno’ob ts’o’ok u k’amiko’obo’.
Hildakoa zegokion jantziarekin prestatu, propio atondutako gela batean jarri eta beila egiten zen, hainbat arrosario errezatu. Familia eta aldamenak elkartzen ziren. Akaberan jateko eta edateko zerbait eskaintzen zitzaien guztiei. Gaur egun jendeak nahiago du hildakoak beilatokira eraman eta han hartzea familiakoen eta gertukoen bisitak.
Ku je’elel u nook’ le kiimeno’, ku ts’a’abal ti’ junpéel kúuchil tu’ux kun láak’intbil ti’ le áak’abo’, ku beeta’al payalchi. Ku múuch’ikubáa’ob láak’tsilo’ob yéetel k’ajóolalo’ob. Le ken ts’o’okoke’ payalchi’o’ ku ts’a’abal wa ba’ax jaantbil yéetel uk’bil. Ti’ le k’iino’oba’ suuka’an u bisa’al le kiimeno’obo’ ti’ u kúuchilil tu’ux ku je’elsa’al kiimeno’ob, ti’ túun ku k’a’amal láak’tsilo’ob yéetel k’ajóolalo’ob.
Eramatea U ti’al u bisa’al kimen
Elizara hildakoa eramaterakoan, segizioaren buru parrokiako gurutzea eramaten zuena zen, ondoren apaiza eta, haren atzetik, hildakoaren gorpua eramaten zutenak. Segizioa gizonezkoek eta emakumezkoek osatzen zuten. Hildakoaren etxea edo beilatokia elizatik gertu ez badago, gaur egun ez da halako segiziorik ikusten gure kaleetan, hildakoa beilatokiko enpresaren autoan eramaten baitute, eta atzetik senideen ibilgailuak baitoaz. Gorde den ohitura da elizara zerraldoa hil eramanzaleak sartzea eta ateratzea da.
Le ken k’uchuk u súutukil u bisa’al le kiimen te’ najil k’ujo’, le máaxo’ob jo’olintik le láak’inajo’ leti’e’ u kili’ich k’atab che’ najil k’uj, aj k’iin, paachile’ ku bisa’al le kiimeno’. Le máaxo’ob ku láak’inajo’obo’ xiibo’ob. Wa u yotoche’ máax kiim ma’ naats’ yaan ti’ najil k’ujo’, ma’ tu láak’inta’al men wíiniko’ob te’ bejo’, tumeen ku bisa’al ti’ u kiis buuts’il kúuchil tu’ux ku jan bisa’al kiimen ma’ayli’ mu’ujki’, ku láak’inta’al yéetel u kiis buuts’il u láak’tsilo’ob. Ba’ale’ suuk u ku’uchul ti’ keléembal u ti’al u yoksa’al yéetel u jo’ok’sa’al ti’ najil k’uj.
Herriaren eta apaizaren arabera, gaur egun, familiakoek hala nahi izanez gero, mezaren uneren batean hitz hartzeko aukera izaten dute. Eta elizkizunaren akaberan txistuarekin, akordeoiarekin edo beste musika instrumentu batekin agur doinu bat jo dezake hala nahi duen senideak. Behin elizkizuna bukatuta hilotza beilatokikoen autoan sartu eta segizioa, oraingoan oinez, hilerriraino joaten da.
Ti’ le k’iino’oba’ kaaj yéetel aj k’iine’ ku ts’áako’ob u páajtalil ti’ u baatsil le kiimeno’ u ti’al u t’aan ti’ u suutukil kili’ich payalchi’, wa beey u k’áato’obo’. Le baatsil u k’áate’ ku beeytal u paax u ts’ook u téen ti’al le kiimeno’ yéetel u nu’ukulil u paax txistu ( Flauta óoxp´éel u jool ), acordeón wa u láak’ nu’ukulil paax ken ts’o’okok kili’ich payal chi’. Ken ts’o’okoke’, ku ts’a’abal le kiimen te kiis buuts’o’, le máaxo’ob kun láak’inajo’obo’ xíimbalil u bino’ob tak tu kúuchilil muk náal ( Hilerri, u kaajal kiimeno’ob ).
Ez dira ohikoak, baina agur zibilak ere egiten hasi dira. Horregatik, udalek ordenantzak onartu dituzte, haiek arautu eta halako agurretarako toki egokiak uzteko.
Ma’ jach suuka’ani’, ba’ale’ ts’o’ok u káajal u k’iimbesa’al u ts’ook u téenal le kiimeno’ ti’ u láak’ kúuchilo’ob. Le o’olale’, le u aj meyajo’ob kaajo’ u ya’almo’ob ka je’ets’ek kúuchilo’ob u ti’al le k’íimbesajo’obo’.
Garai batean hildakoei elizan bertan lur ematen zitzaien. Ondoren hilerriak tenpluaren kanpoko aldera, ondora, atera zituzten. Osasun arrazoiengatik, XVIII. mende akaberan hasi ziren kanposantuak herrietatik kanpo eraikitzen. Duela lau bat hamarkadara arte gure herrietan ohikoena lurrean hilobiratzea zen. Hilobia, palekin, eskuz, aldamenek, beste herritar batzuek edo udaleko langileek egiten zuten. Gerora enpresak ere arduratzen hasi ziren. Gaur egun hilerrietan horma-hobiak dira nagusi, eta lurra gutxitan zulatzen da. Baina herri txikiren batean, ohiturarekin segitzen dute. Bestalde, gorpuak errausteko ohitura ere zabaldu da. Hildakoen errautsak dituzten ontziak gordetzeko horma hobi txikitxoak eraiki dira ere.
Yaanchaj k’iino’obe’ le kiimeno’obo’ ku mu’uklo’ob najil k’uj. Le ka’aj ts’o’oke’ káaj u beeta’al kúuchil muknáal táankab ti’ le najil k’ujo’. Yo’osal toj óolale’ tu ts’ook u ja’abilo’ob XVIII káaj u beeta’al kúuchilo’ob u ti’al u mu’ukul kiimeno’ob tu xuul kaaj. Tak kanpéel lajun ja’abo’obe’ suuka’an u mu’ukul kiimen yéetel lu’um. Le jóol ku beeta’al u ti’al u mu’ukul kiimeno’ ku páana’al u lu’umil yéetel u nu’ukulil páan, yéetel k’ab, u láak’ máako’ob, tanxel kaajilo’ob wa u aj meyajo’ob kaaj. Káaj xan u beeta’al tumen nojoch kúuchilo’ob meyaj. Bejla’e’ kúuchil tu’ux ku mu’ukul kíimeno’obe’ ya’ab muknáalo’ob yaan ti’, ma’ jach suuk u páana’al lu’um tu yotocho’obi’. Ba’ale’ ti’ mejen kaajo’obe’ léeyli’ suuk ti’obe’. U láak’ ba’al ts’o’ok xan u suuktale’ u tóoka’al kíimeno’ob. Beeta’an xan kúuchil u ti’al u ts’a’abal u máabenil tu’ux ku ts’a’abal u ta’anil kimeno’ob.
Ondoren U ti’al káajbal
Hobiratzearen ondoren, garai batean, aldamenei zerbait jatera eta edatera gonbidatzen zitzaien. Aparte, familiakoak eta lagunak elkartzeko momentua zen, eta oturuntza handiak egiten zituzten. Orduko dietan egon ohi ez ziren haragia, ardoa eta gozoki ugari jaten ziren halakoetan. Hildakoaren etxekoendako halakoak kostu handia zuten eta, ondorioz, familia asko zorpetu edo abereren bat saldu behar izaten zuten gastuei aurre egiteko. Gaur egun senideak dira etxean, edo elkartean, batzen direnak. Hiletara joandako asko poteoan gelditzen dira. Etxekoak fededunak badira, hurrengo egunean hildakoaren omenezko bederatziurrena hasten da, eta mezara joaten dira bederatzi egunez. Garain batean denbora luzez beltzez janzten ziren etxekoak.
Le ken ts’o’okok u mu’ukul kimeno’, ku yantal k’iino’obe’ ku payalt’anta’al u láak’ máako’ob u ti’al u janalo’ob yéetel u yuk’iko’ob wa ba’ax. U súutukil u múuch’kubáa’ob láak’tsilo’ob, éeta’ilo’ob u ti’al u k’íimbesajo’ob. Ku jaantiko’ob ya’ab bak’, ja’il kaltal yéetel ch’ujuko’ob, ma’ suuka’an u jaantiko’obi’. Le janalo’oba’ jach ya’ab u tojol u ti’al u baatsilo’ob le máax kiimo’, ku beetik u p’aaxe baatsilo’obo’ yéetel u koniko’ob u yáalak’ ba’alche’ob. Bejla’e’ le ti’e’ baatsilo’ob ku múuch’ikubáa’ob tu yotocho’ob wa ti’al múuch’ men yéetel kon janal. Ya’ab ti’ le máaxo’ob ku táakpajlo’ob ti’e’ kúuchil tu’ux ku mu’ukul kimeno’ ku bino’ob ti’ u kúuchililo’ob kaltal. Wa le máaxo’ob kaja’ano’ob tu yotoche’ máax kiim ku tuukulo’ob yo’osal kili’ich yum k’ujo’, ti’ u láak’ k’iine’ ku káajal u beetiko’ob payal chi’o’ ti’al le máax kiimo’, ku bino’ob xan bolon p’éelal k’iin ti’ kili’ich payal chi’. Yaan k’iino’ob u ti’al u buukíintiko’ob boox nook’ le máaxo’ob kajakbalo’ob tu yotoche’ máax kíimo’.
Argizaiolak. EUSKONEWS.
Hildakoa bere egoera berrian egoki moldatzeko, mendeetan argia, ogia eta haragia eskaini izan zaie. Aspaldian elizkizuna pagatzeko modua ere bazen, dirurik ez baitzuten askok. Argizari hari fin luze bat ohol batean biltzen zen, argizaiolan, eta hura hilobiaren gainean jartzen zen. XX. mendera arte iritsi zen ohitura. Gaur egun argizaiolak apaingarri gida erabiltzen zituzten batzuek. Bide batez, hildakoak erleak bazituen, nagusiaren heriotzaren berri ematen zitzaien, esaterako, erlauntza zapi beltz batekin estaliz.
U ti’al le máaxo’ob kimeno’obo’ suuka’an u ts’a’abal ti’ob sáasil, ch’ujuk waaj yéetel bak’ ti’ ya’ab ja’abo’ob. Junp’éel bix u bo’ota’al kili’ich payal chi’, yo’osal tumen ya’abe’ mina’an ti’ob taak’in.
Junp’éel chowak tsoolil kib tep’a’an ti’ táas che’ (argizaiola, táas che’) lela’ ku ts’a’abal yóok’ol u kúuchil tu’ux ku mu’ukul kimen. Le suukbesaja’ k’uch ti’ u ja’abilo’ob XX. Tak bejla’e’ yaan argizaiolas ku meyaj ti’ob ba’alo’ob jats’utstako’ob.
Ah, wa le máax kiim yaan u yiik’el kaabo’, ku ts’a’abal ojéeltbil xan ti’ le mejen ik’el kaabo’, ku pi’xil le jobon kaab yéetel junxéet’ boox nook’.
Bakaikuko San Anton kofradiako kideak elizan.
Kofradiak Múuch’ áantajo’ob
Elkar laguntzeko eta erlijio helburuak zituzten makina bat kofradia sortu ziren XVIII. mendera bitartean. Gremioetako kideek sortzen zituzten, Burunda ibarrean, esate baterako, mandazainek. Haiek San Antoni eskainitako kofradiak sortu zituzten. Sakanan oraindik Dorrao, Bakaiku, Iturmendi eta Urdiainen bizirik daude kofradia horiek. Sainduaren egunean (ilbeltzak 17) elkartu, hildako kofradeen aldeko mezara joan, elkartearen kontuak eta ardurak eguneratu, zegokien kuota ordaindu eta majo bazkaltzen zuten. Ohitura horri eusten diote gaur egungo kofradeek ere, baina ospakizuna egunaren gertueneko asteburura aldatu dute.
Tak ti’ u ja’abilo’ob XVIII beeta’ab ya’ab múuch’o’ob áantaj. Beeta’ano’ob tumen máako’ob yano’ob ti’ u láak’ múuch’o’ob, je’ex arrieros ti’ u k’óomil Burunda. Le ti’obe’ tu beeto’ob múuch’o’ob ti’ áantaj ti’al San Antón. Ti’ Sakana’e’ xulul yane’ múuch’o’ob ti’ Dorrao, Bakaiku, Iturmendi yéetel Urdiain. U k’iinil kili’iche’ (17 ti’ enero) ku múuch’ikub’áa’ob ti’e’ kili’ich payalchi’o’ u ti’al le múuch’o’ob áantaj kimeno’obo’, ku utsil meyajo’ob, ku bo’otiko’ob le taak’in unaj u bo’otiko’obo’ yéetel ma’alob u janalo’ob. Ba’ax xan léeyli’ suuk u beetiko’ob le múuch’ áantajo’obo’ u máansiko’ob le k’iimbesaj ti’al u xuulil p’iis k’iino’ob.
Elkarte horien berezitasunetako bat da kofradeek pagatzen duten diruarekin hildako anaien aldeko urteroko meza pagatzen dela. Kofraderen bat hiltzen denean, kofradiaren batek, diru pixka bat ematen dio familiari, hiletaren gastuei aurre egiteko.
Ba’ax jach ku beetiko’ob le múuch’ áantajo’obo’ yéetel le taak’in ku bo’ota’al tumen le ku táakpajlo’ob ti’ le múuch’ áantajo’ ku bo’ota’al kili’ich payal chi’ láalaj ja’ab ti’al le láak’tsilo’ob kiimeno’obo’. Le ken kíimik máax yaan ti’ le múuch’ áantajo’ ku ts’a’abal junp’íit taak’in ti’ u baatsil, u ti’al u bo’otiko’ob kúuchil tu’ux ku ts’a’abal yéetel tu’ux ku láak’inta’al kimen.
