Xunáan yaabil

Ku tsikbaltik in chiiche’ tu paalile’ si’ib ti’ juntúul chan kaax, jach ku kaláantik, leti’ tséentik, leti’ ts’áak u yo’och ja’, yaan k’iine’ ku na’aksik wenel tu k’áan. 

Amonak dio txikitan txita bat oparitu ziotela hazteko. Amonak asko zaintzen zuen, jaten ematen zion, ura ematen zion, eta egun batzuetan hamakara igotzen zuen zaintzeko.

Ma’atech u p’atik u chan aalak’ kaax, ken u yile’ ku chéen a’alik ti’ le chan kaax beya’: - In chan neene’ich.

Ez zuen inoiz txita askatzen eta ikusten zuenean beti esaten nuen: nire ninia zara.

Jump’éel k’iin ka’aj suunaj tu xooke’ tu yilaj le chan kaaxo’ jach luba’an u yóol, in chiiche’ tu tukultaje’ tumen mina’an u k’aaba’, ka’aj túun tu ts’áaj ti’e’ jPedro tumen juntúul u yéet xooke’ beey u k’aaba’o’, chéen ba’ale’ u na’e’ táan u yu’ubik ba’ax ku beetik, ka’aj tu y’alaj ti’ in chiich: 

Egun batean, eskolatik itzuli zenean, konturatu zen txita makal eta geldi zegoela, pentsatu zuen txitak izenik ez zuelako zela, eta, beraz, Pedro deitzea erabaki zuen, bere lagunik onenak izen hori zuelako, baina amak hori entzun eta esan zion:

- Ay paal ma’ ma’alob a ts’áak u k’aaba’ wíinik ti’ ba’alche’i’.

- Alaba, ez da ona animaliatxoei gizaki baten izena jartzea.

In chiiche’ ma’ tu yu’ubaj u t’aan u na’i’, ka’aj tu p’ataj u k’aaba’ le chan kaaxo’ jPedro. 

Nire amonatxoari ez zitzaion hori axola eta Pedro izena utzi zion.

Jump’éel k’iin tu yuk’ul ka’alikil u bin xook in chiiche’, ka’aj tu yu’ubaj u yáax k’aay chan jPedro, kex ma’as u kaale’ ma’ tu makaj u chi’, in chiiche’ wéek’ u síit’ yéetel ki’imak óolal. 

Egun batean, oso goiz gosaltzen ari zen eskolara joateko, eta entzun zuen Pedro kukurruku ari zela. Eztarria latz samar izan arren, ez zela laster isildu. Nire amonatxoa, une hartan, pozez gainezka zegoen, oso pozik zegoen.

Ka’aj p’áate’ sáansamal táan u yuk’ul in chiiche’ tu ki’ k’aay chan jPedro, táan xan u p’a’stik uláak’ kaaxo’ob yaan ichil le so’oyo’. Suukchaj túune’ tu ts’o’okol u k’aay chan jPedroe’ in chiiche’ tu bin u yáalkab uti’al u k’uchul tu súutukil xook. 

Eta horrela ohitu zen egunero goizetan, bera gosaltzen ari zen bitartean, Pedro kukurruku aritzera, eta oilategian beste oiloak beti aztoratzen zituen. Ohitura zen Pedrok kukurrukua bukatu bezain laster amonak lasterka alde egin behar zuela, eskolara joateko ordua zelako.

Tu sáasabal jump’éel k’iin tu yuk’ul in chiich yéetel u suku’uno’ob je’el bix suukile’, in chiiche’ tu k’áataj ti’ u na’: 

Egun batean, nire amonatxoak bere anaiekin gosaltzen zuen bitartean, galdetu zuen:

- Na’, bejla’e’ ba’ax túun ken k jaant wale’

- Ama, zer bazkalduko dugu gaur? 

- Ay paalale’ex, bejla’e’ mina’an tun u ki’il k-o’oche’ex, chéen ta’ab yéetel waaj

- Umeak, gaur ez dago ezer, gaur tortilla gatzarekin jango dugu.

- Mixba’al ti’ na’, kex lelo’ yaan - ku núukik bin u suku’un in chiich

- Berdin dio amatxo, hori bada ere, baina jan egin behar da - erantzun zuen amonak.

Beey túuno’ in chiiche’ tu pa’taj u ts’o’okol u k’aay chan jPedro’e ka’aj bin xook. 

Ohi bezala, Pedro berarendako kukurruku egitera itxaron zuen eskolara joateko. 

Ka’aj suunajo’ob tu yotoch ts’o’ok u xooko’obe’ u na’e’ kulukbal pak’ach te’ k’óobeno’, tak u chéen saayil le waaj ku jóok’olo’, ti’ le je’elo’ ka’aj tu yu’ubajo’ob u ya’alal tumen u na’ beya’: 

Bera eta bere anaiak eskolatik itzuli zirenean, ama sukaldean eserita zegoen, sutondoan, bere saayarekin tortilla goxoak egiten. Orduan amak esan zien:

- Paalale’ex ko’otene’ex janal, kulene’ex, anchaj u ki’il bejla’e’, ts’o’ok in jáalik, chéen ba’ale’ ko’otene’ex jumpáakili’ tumen táan u síistal le ki’ janalo’.

- Umeak etorri bazkaltzera, eser zaitezte, beti jateko goxorik izan da. Zerbitzatu dizuet, beraz, etorri behingoz janaria hoztu baino lehen.

Le ka’aj tu yubajo’ob yaan u ki’il u yo’ocho’obe’ ki’imakchaj u yóolo’ob, tu píikch’intaj u nu’ukulil u xooko’ob, áalkabnaj u p’o’ u k’abo’ob, tu ch’a’aj u k’áanche’obe’ ka’aj kulajo’ob janal, jach seten ki’ le janalo’ tak u ba’atelo’ob je’el bix suukile’ ma’ tu beeto’obi’ ba’axten, tumen táan u ki’ ma’ats’ik u k’abo’ob, mix u súutukil ba’atel anchajij. 

Haiek ama entzutean, poztu ziren, motxila harrika bota, lasterka joan ziren eskuak garbitzera, aulkia hartu eta bazkaltzera eseri ziren. Bazkaria hain zegoen goxoa, non anai-arreben arteko ohiko liskarrik ere ez baitzen izan, orduko hartan hainbeste gozatu zuten bazkariaz, ez baitzen liskarretarako betarik izan.

Ku ts’o’okol tuláakal u janalo’obe’ ku chéen k’áata’al ti’ le na’tsil beya’: 

Bazkaltzen bukatu zutenean, galdetu zuten: 

- Na’, ba’ax janalil le ts’o’ok k ki’ jaantika’.

- Ama, zer haragi jan berri dugu?

Ka’aj jo’op’ u báaxal t’aano’ob.

Eta haien artean asmatzen hasi ziren:

- Míin u bak’el juuj tu chakaj to’on in na’ bejla’e’– ku ya’alik juntúuli’.

- Uste dut amak iguanako haragia egin digula - esan zuen anaietako batek. 

- Ma’ ma’, in wa’alike’ u bak’el weech tumen jach sak – ku núukik uláak’.

- Ez, ez, armadiloaren haragia dela diot nik, zuriegia zelako - esan zuen beste batek.

- Jach túun ma’atech, tene’ chéen in na’atike’ u bak’el ch’oom – ku chéen núukik in chiich.

- Ez du zerikusirik, nik uste dut zopilote haragia dela - esan zuen nire amonatxoak.

Le na’o’ chéen tu yu’ubik bix u na’atiko’ob ichil che’ejil, tak ka’aj tu ya’alaj beya’: 

Amak, barre artean, seme-alabek esaten zutena entzuten zuen, harik eta esan zuen arte:

- Mix tech, mix juntúul ti’ le je’elo’obo’, Le ts’o’ok k jaantiko’ juntúul t’eel.

- Inork ez du asmatu, ez da hori. Oilar zopa zen.

- Ba’ax túun t’eelil wale’ in wojele’ chéen in walak’ jPedro yaan wey naje’ – ku núukik in chiich.

- Eta zer oilar jan dugu? Hemen Pedro bakarrik bizi baita - galdetu zuen amonak.

- Anchaj k jaantik chan jPedro – ku ya’alik u na’.

- Ba Pedro jan behar izan dugu - erantzun zion amak.

Ma’ ki’ ts’o’okok u ya’alik u k’aaba’ le chan kaaxo’o’, in chiiche’ sáam túup’uk u yok’ol, taakchaj tak u xéek le ki’ janal ts’o’ok u beetiko’. Le súutuko’ p’áat ch’ench’enkilil, mixmáak ku che’ej, chéen táan u yu’ubal u yok’ol óotsil in chiich. U na’e’ náats’ tu yiknale’ ka’aj tu ya’alaj ti’: 

Ez zuen Pedroren izen osoa esan ere egin, nire amonatxoa negar batean hasi zen, eta ordurako jandakoa ere bota nahi izan zuen. Une hartan dena geldi eta isilik geratu zen, inork ez zuen barre egiten, nire amona gaixoaren negarra besterik ez zen entzuten. Amak, ikusi zuenean, harengana hurbildu eta esan zion:

- Ay paal, le beetik tin wa’alaj teche’ ma’ ts’áak u k’aaba’ wíinik ti’ ba’alche’ tumen ma’ utsi’.

- Ai, alaba, horregatik esan nizun ez jartzeko gizaki baten izena animalia bati, txarra dela diote.

Le beetik in chiiche’ u patk’aaba’e’ “xunáan yaabil” tumen jach tu yaabiltaj le chan t’eelo’ yéetel tuláakal u yaalak’ ba’alche’ob. 

Bejla’e’ yaan u yaalak’ kaax, úulum, tso’, k’éek’en, wakax yéetel t’eelo’ob. Ken xi’iken in xíimbalt in chiiche’ táan u chéen t’aniko’ob uti’al u náats’alo’ob janal, ba’ale’ xu’ul u ts’áak u k’aaba’ wíinik ti’ob. 

Horregatik esaten diote nire amonatxoari "andre maitatua", asko maite izan zituelako bere txita eta bere animalia txiki guztiak. Orain nire amonak indioilarrak, txerriak, oilaskoak eta oilarrak zaintzen ditu. Amonatxoari bisita egitera noanean, bazkaltzera etor daitezen hark nola hitz egiten dien entzuten dut, baina inori ere ez zion berriro giza izenik jarri.