Euskal pizkundearen (1876-1936) barruan XX. mendearen hasierako hamarkadetan euskarak eta euskal kulturak bultzada handia hartu zuten. Herriak bere hizkuntza “aurkitu” zuen eta hura lantzen hasi zen. Elkarte euskaltzaleak jaiotzen hasi ziren. Euskal Esnalea 1907an sortu zen eta haren bidez hitzaldiak, euskal festak, konferentziak, egutegiak eta izen bereko aldizkaria argitaratu ziren, besteak beste. Pizkunde haren bultzatzaileetako bat izan zen elkartea.
Baina izan ziren gehiago. “Euskara goreneko kultur baliotzat harturik, berori babestu eta sustatu nahi zen unean” sortu zen Euskaltzaindia, euskal hizkuntzaren akademia, 1919an. Euskaltzaindia hiru helbururekin hasi zen Euskal Jaiak antolatzen: euskarari eutsi, behar bezala balioetsi eta bere erabilera gizartean sustatzea. Nafarroako lehena gure ibarrean, Etxarri Aranatzen, ospatu zen 1923ko maiatzaren 21ean. Euskaltzaleak antolatzen segitu zuten: Euskararen Adiskideak (Nafarroa, 1925) eta Euskaltzaleak (Gipuzkoa, 1926) elkarteak sortuko ziren.
Azken elkargo hori hainbat gairi eskainitako “Egunak” antolatzen hasi zen, esaterako: Ume euskaldunaren Eguna (1929), Olerki euskaldunaren Eguna (1930), Euskal Antzerkiaren Eguna (1934), Euskal Eleberriaren Eguna (1936rako aurreikusia zegoen)… Gipuzkoan antolatzen hasi ziren, arrakastaz. Dinamizatzaileak izan ziren. Egun haietako baten izena Euskararen Eguna izan zen (1927). Herrialdeetako erakunde euskaltzaleek elkarteen elkartea sortu zuten: Euskal Bazkunen Alkartasuna (Euskal Elkarte Bazpatza hasieran). Haren bidez Euskararen Eguna beste herrialdeetako herrietan ospatzen hasi zen: Donibane Garazin 1927an eta Iruñean 1930ean.
Iruñekoaren arrakastaren ondoren federazio euskaltzaleko zuzendaritza 1930eko abenduaren 21ean elkartu zen. Hurrengo urteko Euskararen Eguna Latasan, Ihabarren edo Sakanako beste nonbaiten egitea egoki jo zuten. “Herriarendako oso komenigarria” izanen zelako Altsasu proposatu zuten. Gaineratu zutenez, komunikazioen erraztasunagatik Altsasu beste eskualdeetako euskaltzaleak elkartzeko egokia izan zitekeela nabarmendu zuten. Euskal Bazkunen Alkartasuneko zuzendaritza 1931ko garagartzaroaren 29an elkartu zen atzera ere. Haren lehendakari Bonifacio Echegarayk azaldu zuenez, “Altsasun eta inguruetan jaso ziren iritzien arabera, ez zirudien egoerak ekintza han eta orain egitea aholkatzen zutenik”. Ondarroan ospatzea erabaki zuten, Txomin Agirre idazlearen omenez agorrileko igande batean egitekoa zen omenaldiarekin batera.
1936ko estatu kolpeak guztia moztu zuen. Euskaltzale ugarik erbesterako bidea hartu zuen. Asko eta asko Erdi eta Hego Amerikara joan ziren. Eta harrera herrialdean kokatu ondoren euskal kultura sortzen segitu zuten. Euskaldunek elkarren berri izateko premia zuten eta aldizkari eta argitaletxeak sortu zituzten. Lan akademikoak ere segida izan zuen. Euskal kultura garatzeko baliabide egonkor gisa 1918an sortua zen Eusko Ikaskuntza, erakunde zientifiko kulturala. Bere zazpigarren kongresua Baionan egin zuen 1948an. Han erabaki zuten estatu kolpera arte Hego Euskal Herrian arrakasta handiz ospatzen zen eguna ospatzea: Euskararen Nazioarteko Eguna. “Euskal giza taldeak dauden leku guztietan” ospatzea zen helburua. Abenduaren 3a aukeratu zuten ospakizunerako. Izan ere, 1552ko abenduaren 3an Frantzisko Xabierkoa, santu nafarra, Txinako Shangchuan uhartean hil zen. Kondairak dioenez, hil aurreko azken hitzak bere ama hizkuntzan izan ziren, euskaraz.
Lehendabiziko Euskararen Nazioarteko Eguna 1949ko abenduaren 3an ospatu zen, Buenos Airesen. Hango Laurak Bat elkartea arduratu zen antolakuntzaz. Aurreko urtetik zegoen erabakia ospakizunaren leloa: Lotsa handia litzateke guk, Euskaldunok, geure hizkuntza galtzen ikustea. Ospakizunarekin bat egin zuten Argentinako makina bat euskal erakundek.
Gaur egun abenduaren 3a ez da jai eguna. Nafarrek badute, baina Nafarroaren Eguna delako, ez euskararen aldeko egun dutelako. Eusko Jaurlaritzak, Euskaltzaindiarekin batera, Euskararen Eguna Euskal Autonomia Erkidegorako ezarri zuen, eta 1995etik urtero adierazpenen bat edo ospakizunen bat izaten da, baina ez da jai eguna. Ezta Ipar Euskal Herrian ere.
Bestalde, Eusko Ikaskuntzak 2006. urteaz geroztik ENE (Euskararen Nazioarteko Eguna) saria banatzen du. Haren bidez, euskara Euskal Herritik kanpo bultzatzen eta garatzen gehien saiatu den erakundearen lana nabarmentzen du. Nestor Basterretxeak sortutako eskultura jasotzen du erakunde sarituak. Azkenik, aipatzekoa da Euskararen Egunaren inguruan bukatzen dela euskararen erabilera soziala sustatu nahi duen ariketa kolektiboa, Euskaraldia, 2018tik bi urtean behin egiten dena.
