1. Ba’axten ku k’iimbesa’al u máank’iinal na’tsil t’aano’ob
1. Zergatik ospatzen da Ama Hizkuntzaren Nazioarteko Eguna?
Tu ja’abil 1999 tu wíinalil noviembre’, chíimpolta’ab ka k’iimbesa’ak u máank’iinal ja’aben ja’ab tu k’iinil 21 ti’ febrero bey u máank’iinal na’tsil t’aano’ob, lela’ jets’a’ab tumen Conferencia General ti’ Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura (UNESCO).
1999ko urtean, azaroan hain zuzen, otsailaren 21a Ama Hizkuntzaren Nazioarteko Eguna ospatzeko ekimena onartu zuen Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundearen Konferentzia Orokorrak (UNESCO).
Tu ja’abil 1952e’ u kaajil Bangladeshe’ tu k’iimbesik u máank’iinal u máasewal t’aano’ob Bengalí, ba’ale’ u ejercitoil u noj kaajil Pakistáne’, tu yo’ok’lal le ba’ax ku beeta’ala’, tu loobilto’ob yéetel tu kíimsajo’ob ya’ab kajnáalo’ob, kex chéen ba’ax ku ba’atetiko’obe’ u páajtalil u kuxtalo’ob tu na’tsil t’aano’ob.
1952an, Bangladeshko herriak Bengaliar Hizkuntzaren Mugimenduaren Eguna ospatzen ari zen, baina Pakistango armadak, ekintza horiengatik errepresalia eginez, herritar asko eraso eta erail zituen, nahiz eta defendatzen zuten gauza bakarra beren ama hizkuntzan, Bengaliar hizkuntzan, hitz egiteko eskubidea izan.
Ikasleen lanen erakusketa Cholul Cantamayecen.
2. Bix yanik máasewal t’aano’ob ti’ medios digitales
2. Hizkuntza indigenen egoera hedabide digitaletan
U noj lu’umil Méxicoe’ jump’éel ti’ le lajump’éel noj kaajo’ob tu’ux yaan u ya’abil jejeláas máasewal t’aano’ob yóok’ol kaabi’; Yaan bulukp’éel láak’tsilil, ti’ le je’ela’ yaan 68 máasewal t’aano’obi’, beeyxan ti’ le je’elo’oba’ ya’abe’ jach táan u bin u séeb sa’atal.
Mexiko munduan hizkuntza aniztasun handiena duten hamar herrialdeetako bat da; 11 hizkuntza familia daude, haien parte dira 68 hizkuntza, eta horietako asko desagertzeko arriskuan daude.
U ts’ook xa’al xook beeta’ab tumen Instituto Nacional de Estadística y Geografía (INEGI) tu ja’abil 2020, tu’ux ku ya’alike’ 6.1% ti’ tuláakal u kajnáalilo’ob tu noj lu’umil Méxicoe’ yaan maanal ti’ óoxp’éel ja’abe’, tu ya’alajo’obe’ ku t’aniko’ob máasewal t’aan, le je’ela’ maanal ti’ 7.6 millones kajnáalo’ob.
Estatistikako eta Geografiako Institutu Nazionalak (INEGI) 2020an egindako erroldaren arabera, hiru urtetik gorako biztanleria nazionalaren %6,1 hizkuntza indigenaren baten hiztun gisa erregistratu zen, hau da, 7.6 milioi pertsona inguru.
Tu ts’ook ja’abo’oba’, tu noj lu’umil Méxicoe’ ku k’iimbesa’al tumen u jejeláasil mola’ayo’ob; tumen múuch’ meyaj kajnáalilo’ob, múuch’ meyajo’ob, yéetel uláak’ máako’ob.
Azken urteotan, Mexikon, hainbat erakunde publikok data hori ospatzen dute, gobernu maila guztietan; gizarte zibilaren ekimenek, kolektiboek, besteak beste.
Junjump’íitil táan u bin u ch’a’ak u muuk’, bejla’e’ ku jach ch’a’ajóolta’al uti’al u k’a’ajsa’al u meyajil tu yo’ok’lal linguistica, cha’anil yéetel miatsil ti’ tuláakal mola’ayil jala’acho’ob. Ba’ale’ ma’alob xan k-a’ale’, yaan k’iine’ ku beeta’al chéen tumen “ts’o’ok u suuktal” u k’iimbesa’al 21 ti’ febrero.
Pitteka-pitteka gero eta indar handiagoa hartzen ari da, eta, gaur egun, dagoeneko agenda nazionalaren parte da gobernu maila guztietako hizkuntza-, arte- eta kultura-gaietan. Baina merezi du aipatzea, batzuetan, modagatik bakarrik egiten direla ekitaldi horiek otsailaren 21a ospatzeko.
Miatsil Kuxtal kultur guneak hartutako saioa.
3. U chíikpajal maayat’aan ti’ medios digitales
3. Maia hizkuntzaren presentzia bitarteko digitaletan
Úuchik u k’uchul le k’aak’as k’oja’anil COVID-19, tu ja’abil 2021 ya’ab t’ le ba’ax tukulta’al u beeta’al uti’al le máank’iinalo’, úuch “en línea”, anchaj u meyaj medios digitales uti’al, ba’ale’ ku taal wa jayp’éel k’áatchi’obi’: K’uch wáaj ti’ tu jaajil ti’ kaajo’ob, Ba’ax ma’alobil tu taasaj, Yaan wáaj ba’ax tu k’exaj te’ kaajo’ob yéetel le ba’ax beeta’abo’obo’.
COVID-19aren pandemiaren ondorioz, 2021ean, jarduera asko linean egin ziren, hau da, bitarteko digitalen bidez, eta, horrekin batera, zenbait galdera sortu ziren: benetako eragina izan al zuen herri indigenendako? Bete al zituzten planteatutako helburuak? Zein izan zen benetako eragina komunitate indigenengan?
U yúuchul t’aan tu yo’ok’olal u chíikpajal máasewal t’aano’ob ti’ medios digitales, jump’éel káajal u beetik u yila’alo’ob, u ya’abile’ ti’ redes sociales, je’el bix Facebook, Twitter, Instagram, Youtube, periódicos digitales, páginas web, ba’ale’ ti’ ba’ax ma’ jach yaane’ ti’ aplicaciones digitales, software, ichil uláak’o’ob.
Hizkuntza indigenek bitarteko digitaletan duten presentziaz hitz egitea ia ez da presentzia izaten ari, neurri handi batean, sare sozialetan: Facebook, Twitter, Instagram, Youtube, egunkari digitalak, webguneak, baina ez, ordea, aplikazio digitaletan, softwarean, besteak beste.
Bix yanik Maayat’aan tu petlu’umil Yucatán, ti’ u ts’ook xak’al xook beeta’ab ti’ u Censo de Población y Vivienda tu ja’abil 2020 tumen INEGI, u kajnáalilo’ob maanal ti’ óoxp’éel ja’ab ku t’aniko’ob maayae’, yaan 525,092 u túulal, ti’ 2,215,931 kajnáalilo’ob yaan Yucatán, lela’ wa ka e’esak ti’ xookil porcentualese’ ku ts’áak 23.6%.
Maayat 'aan-en egoera Yucatan estatuan, INEGIk egindako azken Biztanleria eta Etxebizitza Zentsuaren arabera (2020), hiru urtetik gorako biztanleen artean, maia hizkuntzako hiztunak 525.092 dira 2.215.931 biztanletik, eta portzentajezko datuetan %23,6.
Yaan A’almaj t’aano’ob je’el bix u Noj A'almaj T'aanil u Páajtalil u T'a’anal Máasewal T'aano’ob ich Maaya yéetel Káastelan t’aan, u A’almaj T’aanil u Kaláanta’al u Páajtalil u Maaya Kaaj tu Petlu’umil Yucatán, ichil uláak’ a’almaj t’aano’ob chíimpoltik yéetel jets’ik u beeta’al meyajo’ob uti’al u yantal keet u páajtalil maayat’aan yéetel je’el máakalmak t’aano’obe’, ba’ale’ ma’ tu beeta’ale’ wa jach u p’íit ku beeta’al tu yo’ok’lal.
Badira, besteak beste, Herri Indigenen Hizkuntza Eskubideei buruzko Lege Orokorra, Yucatango Estatuko Maia Komunitatearen Eskubideak Babesteko Legea, non bermatzen eta babes juridikoa ematen baitzaio, maien hizkuntzak edozein hizkuntzaren balio bera izan dezan, baina ez da ezer egiten edo gutxi egiten ari da.
Ma’ chika’an u táakpajal maayat’aan tu kúuchil medios digitales. Jach k’a’abéet yéetel séeba’ane’ Maayat’aane’ ka anchajak tuláakal kúuchilo’ob, tu láakal kúuchil medios digitales, k’a’ana’an u je’ek’abta’al kúuchilo’ob uti’al u kuxkíinsa’al, u k’i’tbesa’al yéetel u p’áatal jump’éel bix u yúuchul kuxtal.
Maia hizkuntzaren hutsunea du bitarteko digitaletan. Beharrezkoa eta premiazkoa da Maayat 'aan-ek presentzia izatea gizarte esparru guztietan eta bitarteko digital guztietan; premiazkoa da espazio gehiago sortzea, gozatzeko, sustatzeko eta bizitzeko modu bat izateko.
Yuuyum Irratiaren laugarren urteurreneko kartela.
4. Meyajo’ob táan u beeta’al ichil Maayat’aan ti’ medios digitales
4. Maia hizkuntzako proiektuak eta ekimenak hedabide digitaletan
Meyajo’ob táan u beetik kajnáal yéetel kaaj; jump’éel bix je’el u béeytal u táakpajal máak ti’ medios digitales; lela’ chéen wa jayp’éel ba’al táan u beeta’al ich maayat’aan:
Ekimen horiek hiztunek beraiek eta herriek sortzen dute; bitarteko digitalez jabetzeko modu bat da; hauek dira maien hizkuntzan egiten diren proposamenetako batzuk:
Tu kúuchil redes sociales, je’el bix Facebook, je’el u béeytal k kaxtik Miatsil Kuxtal Centro Cultural, Maaya k Moots, Código Maya, Radio Yúuyum, k’ajlay, Jach Maayaon;
Facebook bezalako sare sozialetan honako hauek aurki ditzakegu: Miatsil Kuxtal Kultur Gunea, Maaya k Moots, Codigo Maya, Radio Yúuyum, k 'ajlay, Jach Maayaon.
Tu kúuchil Tiktok: tuzsantos322, jjmcmaya, principe_maaya, Juan Jesús Carrillo, Teamkuxtal.
TikTok-en: tuzsantos322, jjjmcmaya, principe_maaya, Juan Jesús Carrillo, Teamkuxtal.
Tu kúuchil Spotify: Adn Maya Colectivo, Juumil Moots, Dino Chan, k’aayo’ob ich maayat’aan; Chóoltej, ku beetik podcast ich maayat’aan.
Spotify: ADN Maya Kolektiboa, Juumil Moots, Dino Chan, maia hizkuntzako abestiekin; Chóoltej, podcast maia hizkuntzan.
Tu kúuchil Aplicaciones uti’al móviles: Aprendiendo Maya Jugando; Frases Mayas;
Mugikorretarako aplikazioak: Maya Jugando ikasten; Frases Mayas.
La Jornada egunkariaren maia hizkuntzako argitalpena.
tu kúuchil Páginas Web: https://elchilambalam.com/, https://www.lajornadamaya.mx/k'iintsil, https://yuuyumac.org/.
Web orriak: https://elchilambalam.com /, https://www.lajornadamaya.mx/k 'iintsil, https://yuuyumac.org /,
Wa k jéets’el tukult bix u táakpajal maayat’aan ti’ medios digitalese’, yaan u lúubul k-óol, ichil éek’joch’e’enil, ba’ale’, jump’éel noj páajtalil ti’ to’on uti’al k-e’esik tu jaajil táak k chíikpajal, jump’éel chíikpajal ka anchajak u biilal, ka meyajnak uti’al u líik’sik u yóol máak, u noj ba’alil xane’ ka u yil kaaj u ma’alobil.
Komunikabide digitaletan maia hizkuntzaren presentzia aztertzen hasten bagara, desilusio askorekin egingo dugu topo, iluntasun askorekin, baina, era berean, benetako presentzia izateko oinarriak ezartzeko aukera ere badugu, funtzionala izan dadin eta motibazio gisa balio dezan, batez ere maien komunitateetan eragina izan dezan.
