Le máaxo’on je’ex teen, bino’on kaajtaj noj kaaj t p’aataj chaan kaaje’, je’ex tene’, ts’o’ok máansik jejeláas súutukilo’ob ti’al k’ajóoltik tu’ux yaano’on, ti’al kanik kuxtal ti kúuchilo’ob ma’ t tukultaj kuxtali’, ku káajbal yéetel le najil xooko’, tak ti’ le jejeláas kúuchilo’ob tu’ux k máan.
Landa eremutik hirira migratu dugun emakumeok, nire kasuan bezala, hainbat prozesu igaro ditugu testuinguru imajinaezinetara egokitzeko, eskolatik espazio publikora.
U kuxtalil maaya wey noj kaajile’, ma’ chéen ch’a’abili’, tu’ux k ilik ya’ab jejeláas boonilo’ob, tuukulo’ob, tu’ux ya’ab tsikbalo’ob yaan yo’olal pe’ch’ óolalo’ob, tu’ux wáa a k’aat kuxtale’ k’a’anan a wilik bix a kuxtal yéetel a wilik bix a jóok’ol taanil, tu’ux maayae’ chéen ku yilal ti’al u konik u meyaj u ti’al u púustik najo’ob, ti’al u yaantiko’ob u nojochkintiko’ob u paalal ayik’alo’ob, tu’ux ku tuklale’ wáaj ma’ tu meyajo’obe’ tumen jach mak’óolo’ob, ma’ u k’aato’ob jóok’ol taanili’, óotsilo’ob bey uts tu t’aan u kuxtalo’obo’.
Maia izatea erronka bat da ñabardura eta kutsu asko dituen hiri batean, diskriminazio istorioak, arrazismoak, non indarrez egokitzen zaren biziraun eta zure burua hobetu nahi baduzu, hiri bat non maia etxe zerbitzurako eskulan gisa ikusten den, jende dirudunaren seme-alabak hazteko, non maiek lan egiten ez badute alferrak direlako eta hobetzerik nahi ez dutelako da, pobreak dira horrela egotea gustatzen zaielako.
K máan ti’ le kuxtal yéetel pe’ch’ óolal tak ti’ le k jóok’ol táanilo’, oksik k tuukul óotsile’ mina’an mix ba’al u yil yéetel maaya wíinik, ku binsik ya’ab ja’ab, talam, ba’ale je’el u béeytale’, le tún je’ela’ ku béeytal in wilik u yutsil u meyajilo’ob in wéet ko’olelo’ob. Kin tuklik, yo’osal u k’a’ananil u meyaj le ko’olelo’obo’ ti’ le kuxtala’, ti’ u lu’umil Yucatán, ti’ u noj lu’umil México, u takpajlo’ob ti’al u bino’ob u k’exiko’ob bix u yilalo’ob ti’ jejeláas kuchilo’ob yéetel ba’ax ku chíikbesik ti’al le kaajo’obo’.
Diskriminaziotik hobetzera pasatzea, maia izatea pobreziaren sinonimoa ez dela onartzea, prozesu luzea da; zaila, baina posible da, eta agian, horrek berak nire ahizpa maiekiko enpatia handiagoa sortzen du. Hausnarketa egiten dut emakumeek gaur egungo gizartean, Yucatanen, Mexikon, duten paper garrantzitsuari buruz, haien parte hartzeari buruz, hainbat espaziotan ikusgai izateko eskemak apurtzen joan direlako, eta komunitateendako egin duten ekarpenaz.
Jaaj táan k ilike’ ya’ab u bin k xíimbal ti’al u kéetal páajtalil, táan u bin u chíikpajal ba’axo’ob táan u beetik le xko’olelo’obo’ ti’ najil xooko’ob, ti’ medios de comunicación, ti’ meyajilo’ob, artistao’ ichil uláak’ meyajo’ob. Yano’on xka’ansajo’on, antropóologaas, ku chíikpajlo’ob ti’ radio, televisyon, aktriso’ob, ku meyajo’ob ti’ u kúuchil jala’ach, ix ts’íibo’ob, ku ye’esiko’ob u k’a’analil maaya. Ma’ chéen jats’uts k’ab meyajo’obi’, ma’ chéen múulo’oni’.
Egia da berdintasun arrakalek oraindik ere borroka bide luzea eskatzen dutela, baina ikusten dira emakume maien ekarpenak, besteak beste, hezkuntzan, komunikazioan, produkzioan eta artean. Hezitzaileak, antropologoak, komunikatzaileak, aktoreak, funtzionarioak, editoreak, sustatzaileak, kirolariak ditugu. Ez gara soilik artisauak, ez gara soilik monumentuak.
Le xko’olelo’ob ts’o’ok u yáax xíimbalo’obo’, jach ya’ab meyaj ts’o’ok u beetiko’ob ti’al u takkpajlo’ob ti’al u múul meyajo’ob. To’one’ letie’ u yich le xko’olel in k’aat ka’a k’ajóoltako’. In t’aanik maayae’ ku ts’aik ten múuk’, k tal ti’ jump’éel kaaje’, m’a u k’aat u ya’al mix ba’al k óojeli’, chéen leti’ bix yéetel tu’ux síijo’ono’, le ts’aik óol ti’al jóok’ol taanilo’ ku beetik ma’ k ilik le u k’aasil le ba’alo’ob yaan t kuxtalo’ ti’al u páajtal a’alik weyano’one’, sáansamal táan k ilik bix jóok’ol táanil, yo'osal k paalal, ti’al ka chíikpajko’on tuláakal tu’ux yéetel tuláakal u páajtalil je’ex tuláakal le xko’olelo’obo’ yéetel le xiibo’obo’.
Zalantzarik gabe, gure aurreko emakumeen borrokak parte hartze eta antolaketa handia behar izan du. Zuek ezagutzea nahi dudan emakume maia horren aurpegia gara. Maiak hitz egiteak indarra ematen dit, herri batetik etortzea ez da ezjakintasunaren sinonimo, bizitzea egokitu zitzaizkigun baldintza sozioekonomikoak baino ez dira, eta ahaleginak gure errealitateak gainditzea eragiten digu, eta hemen gaude esatea, gure egunerokoan borrokatzen, gure seme-alaben alde, eremu guztietan emakume eta gizon guztien eskubide berberekin ikusaraziak izateko.
Maaya ko’olelo’one' ts’o’ok k xímbal yéetel ts’o’ok kanik bix je’ik beejo’ob, ta k ilaj k jóok’ol táanil, chéen ba’ale’ ma’ t sa’atik máaxo’oni’ yéetel bix suuk kuxtalil, yéetel k e’esik, k’aatik yaanto’on le u páajtalil je’ex uláak’ máako’obe’, je’el u páajtal u yaantal to’on jump’éel ma’alob kuxtal yéetel ma’ u ch’a’abal u k’aaba’ maaya chéen ti’al wáaj ba’alob ku ko’onol, o’oli’ bey wáa máaxo’one’ bey chen je’el ba’axake’.
Emakume maiak oinez ibili gara eta oztopoak hausten ikasi dugu, geure burua hobetzea erabaki genuen geure nortasuna sakrifikatu gabe, geure bizitzeko modua, eskubide berberak ditugula dioen mezuarekin, aukera berberak bilatu ditzakegu eta exijitu gure maia izenak ez dezala soilik azaleko erabilera izan, identitatea gauza sinplea balitz bezala.
Noj kaajile’ yaan ko’olelo’ob k ilik ts’o’ok u kanik u liisik u láak’o’ob tu juunalo’ob, tu’ux yaan k’iino’obe’, yaan peech’óolal tu kuxtalo’ob, tu’ux ku tse’elel u páajtalilo’ob, chéen ba’ale’ layli’ yaan ti’ob u tuukulil u jok’olo’ob táanil, u líik’sik u paalalo’ob, u yaabilo’ob, kex ka a’alak ba’al ti’ob tu kaajal tumen ku jook’olo’ob meyaj.
Hirian, familia bat bakarrik ezin mantentzearen beldurra gainditzea lortu duten emakumeak aurki ditzakegu; kasu horietan, diskriminazio eta eranzte historia batean murgilduta, beren seme-alabei, bilobei, bilobei hazten begiratzeko fede eta uste osoarekin jarraitzen dute; emakume gisa lanera irteteagatik beren komunitatean jasaten dituzten kritikez harago.
Jach tu jaajil, u kuxtal yaan ti’ xko’olelo’ob kaja’ano’ob noj kaajile’, jach ma’ tu páajtal ketik yéetel le xko’olelo’ob kajano’ob ti’ kaajo’ob tu’ux ma’ tu k’uchul ja’, sáasil, ts’ak yajo’ob, ma’ tu ts’áabal k’ajóotbil ba’axo’ob k’áabet yéetel tu k’iinil ku yuuchul. Ti túun kin wilike’ le máaxo’on kajano’on wey noj kaaje’ unaj tsaikbáaj tu kúuchil leti’o’ob, yéetel a’alik bix táan u beetiko’ob ti’al u jóok’olo’ob taanil, ti’al u kaxtiko’ob jump’éel uts kuxtal, tumen ts’o’ok máan ti’ le talamilo’ob ku máansiko’obo’ le o’olal a’alik: weyano’one’ táan k xíimbaltik jump’éel múul beej, chéen ba’ale ma’ chéen tu winalil Marso’i’. K’a’ajsik bix kaja’ano’ob, bix kaajano’on, le je’elo’ sáansamal. Le k jóok’ol taanilo’ le je’elo’ ti u taal u sáastal tak ken éek’jolch’enchajak, k meyaj e’esik xan le bix kajano’ob le xko’olelo’obo’, tu’ux mix máak ku paakat.
Zalantzarik gabe, hiriaren errealitateak ez du antzik estatuko barnealdeko komunitateetan bizi diren emakume maien errealitatearekin; izan ere, komunitate horietan falta dira kalitatezko zerbitzuak, mediku zerbitzuak, informazio aproposa eta egokia. Hor, hirian bizi garenok, egunero aurrera egiteko, bizi hobea bilatzeko, borroka egiten duten emakume horiekiko enpatiko eta ahots bihurtzen gara, haiek oraindik aurrez aurre dutena bizi izan dugulako eta esaten diegulako: hemen gaude, bide bera egiten dugu, baina ez martxoan bakarrik. Gogoratu nola bizi diren, nola bizi garen, egunero da. Borroka egunsenti eta iluntze bakoitzean da, emakume maien errealitate ezezagun hori erakustea ere tokatzen zaigu.
Ts’o’ok u k’uuchul u k’iinil ti’al k é’esik máaxo’oni’, kuxa’ano’on, yaan to’on u páajtalil ti’al k’aatik k páajtalil, layli’ weyano’one’, to’on maaya’one’ mix tu’ux bino’on, sáansamal k ilik k jóok’ol táanil ti’al ka chíimpoltak ba’axo’ob k óojel, táan k kanik kajtal ti’ le k’iino’ob ku taalo’ob ti’al ka chíimpoltako’on je’el túuxak kúuchilo’obe’, tumen k óojel bix kaja’ano’on, táan k kuxtal ti’ k kuxtal, u yich máaxo’oni’ yéetel bey maaya ko’olelo’one’, chéen táan k kaxtik ka éejenta’ak k páajtalil je’ex uláak’obe’. Maaya ko’olelo’one’, kux’ano’on.
Gure aurpegia erakusteko garaia da, bizirik gaude, borrokarako eskubidean gaude, hemen jarraitzen dugu, maiak ez ginen joan, egunez egun borrokatzen dugu gure ekarpena onar dadin, aldaketetara moldatzen, eremu guztietan ikusgai izateko, gure errealitatea ezagutzen dugulako, gure errealitatea bizi dugulako, gizartearen aurpegia garelako emakume gisa eta emakume maiak garen aldetik, berdintasunezko parte hartzea besterik ez dugu bilatzen. Maaya ko 'olelo' one ', kuxa' ano 'on. (Emakume maiak bizirik gaude).
