Anna Sanmartí Baró dokumentagileak eta Albert Segura Arcas kazetariak ongi ezagutzen dute Altsasu eta Sakana. Altsasuko auziari buruzko Altsasu: Ferides obertes dokumentala egiteko hilabete bat inguru egon ziren herrian bizitzen. “Herriaren erdian”, gainera. Ikus-entzunezkoa 2019. urteko hasieran TV3ko Sense ficció saioan emititu zuten audientzia arrakasta handiarekin. Iortia kultur gunean zuzenean eskaini zuten, eta ETBko 360 grados saioan emititu zuten ere. Bihar, ilbeltzak 18, asteartea, 22:05ean, Altsasuko auzia oinarri hartuta bigarren dokumentala mustuko dute: Presumptes culpables: els altres Altsasu. Lana BAS produktorak ekoiztu du, eta telebistaren webgunetik zuzenean ikusteko aukera izanen da.
Presumptes culpables: els altres Altsasu dokumentalean Adur Ramirez de Alda Pozueta eta Jokin Unamuno Goikoetxea Altsasuko auziagatik auzipetuek Kataluniako zenbait auzien biktimekin elkartu dituzte. Segura, Sanmartí eta haien taldeak kazetaritza "arduratsua" egiten dute, ez dira goiburuetan gelditzen, eta "grisak eta ñabardurak" erakusten saiatzen dira.
'Altsasu: Ferides obertes' dokumentala sortu zenuten. Zergatik Altsasuko auziari buruzko dokumental bat egin?
Albert. Altsasu auziko gertakizunak 2016ko urrian gertatu ziren, eta nik uste hasiera batean nahiko oharkabean pasa zela Katalunian. Baina 2017ko urrian Kataluniak historia garaikideko errepresio basatiena jasan zuen; erreferendumeko jipoiak. Katalunian beti izan dugu Euskal Herrian gertatzen dena begiratzeko ohitura handia, Euskal Herriko politikak Kataluniakoari begiratzeko izan duen ohitura baino gehiago, eta momentu horretan asko begiratzen genuen. Lehendakariak erreferendumaren eta Declaració Unilateral d’Indepencia-n bitartekaritza lana egin zuen eta komunikazioa bazegoen. Pentsatu genuen euskal herritarrei independentzia nola lortu erakusten ari geniela: armarik gabekoa, baketsua, la revolució dels somriures, irribarreen iraultza. Happy flower power. Eta momentu horretan ikusi genuen ezetz. Irribarreen iraultzarekin ez ginela inora joaten, eta hor agertu zen mediatikoki auzia. Altsasuko auzipetuak jazarpen mediatikoa jasaten ari ziren, independentismoak azken hilabetetan jasotzen ari zenaren parekoa. Orduan, ni Altsasura 2018an iritsi nintzen, Jokinek, Adurrek eta Oihanek kartzelan zenbait hilabete zeramatzatenean. Catalunya Radio-rako programa baterako izan zen eta, besteak beste, haien bikotekideak ezagutu nituen. Hortik aurrera kasuan murgiltzen hasi nintzen. Saioak audientziaren erantzun oso handia izan zuen eta interesa zegoela ikusi genuen.
Auzia denboran luzatu zen. Nolakoa izan zen dokumentala sortzeko prozesua?
"Altsasun hilabete bat inguru pasatzea erabaki genuen"
Anna. Momentuko dokumentazioa lanaren zati bat izan da beti, baina guk bertara zuzenean joateko apustua egin genuen. Beti egiten duguna da: ahal den heinean, gaian ahalik eta gehien sartu, bizi eta elkarbizi. Altsasuren kasuan apustua oso argia izan zen. Bertan hilabete bat inguru pasatzea erabaki genuen. Bertan instalatzea, eta oso ongi pentsatu genuen non instalatu. Joan gintezkeen Iruñeko hotel batera, baina ez. Erabaki genuen bi motxilekin joatea eta herri barruan sartzea jende hori ezagutzera. Eta non ezagutuko genituen? Kaleetan, tabernetan... Herritarrak izaten saiatu ginen. Herritarren arteko tratua izatea. Toki horretara joatea, eta ikustea eta ulertzea zer gertatzen den. Alde batetik, titularrak daude eta, bestetik, eta are gehiago horrelako auzi batean, bizitza eta errealitatea daude.
Albert. Hasteko, nabarmendu behar dugu guk egiten dugun produktua. Gu ez gara toki batera joan, albistea egin eta ospa egiten dutenak. Gure filosofia, Anna, Vep eta hirurok osatzen dugun taldearena, su geldoan egindako kazetaritza da. Hau da, lantzen dugun edozein gaia pixkanaka lantzen dugu. Ez beste telebista batzuk egiten duten bezala iristen direla, zuzenekoa egiten dutela, dena suntsitzen dutela, joaten direla, eta gaia ahazten dutela. Guk su geldoan egiten dugu, hiru urte beranduago beste dokumental bat egitera itzuli garela iristeraino. Bestetik, gure ikuspuntua biktimen tokitik da. Alderdi politikoen presentzia txikia da. Ez dakit kontatu daitekeen, baina kontatuko dut: produkzioak bidaia antolatzen hasi zenean pentsatu zuen ez genuela Altsasun lo egin behar. Hasiera batean, produkzioak, bidaia antolatzen hasi zenean, Altsasuko hotel batera eraman gintuen, baina Altsasutik kanpo. Guk ezetz, Annak esan duen bezala, tabernetan egon beha genuela. Azkenean, hotelez aldatu ginen, Annak eta biok hartu genuen erabakia, eta alde zaharraren barruan zegoen hotel batera joan ginen. Beraz, bertatik eta su geldoan.
"Alde batetik, titularrak daude eta, bestetik, bizitza eta errealitatea daude"
Anna. Albertek esan duen su geldoan egiten den kazetaritza horri, kazetaritza arduratsua gehituko nioke. Hitz oso garrantzitsua iruditzen zait. Kontzientziarekin praktikatzen dugu. Arduratsua informazioa jasotzean; ez gara goiburuekin gelditzen, ez dugu titularrik edo sentsazionalismorik bilatzen. Jendea negarrez eta portadan jartzeko esaldiak baditugu; baina muntaian atzera botatzen dugu. Ez goaz horretara. Bestela, koloreak eta testurak itxuraldatzen ditugu. Hori oso argi dugu eta oso bereizgarria da. Gero ere zintzotasuna dago; begirada zintzo hori elkarbanatzen dugu. Ikusten duguna erretratatzen dugu. Ikusten dugunarekin bat egin edo ez. Hori da Albertekin bidaiak interesgarriak egiten dituena, eta horregatik itzuli gaitezke tokietara.
Anna Sanmartí eta Vep Cullere dokumentalgileak Jokin Unamuno eta Adur Ramirez de Aldarekin Urbasan grabatzen. UTZITAKOA
Auziaren aurretik Altsasu ezagutzen zenuten? Zer espero zenuten aurkitzea?
Anna. Ez. Eta pentsa kutsadura mediatikoa hainbestekoa zela batzuek esaten zigutela: “Baina zerbait gertatzen bazaizue...”. Joan aurretik baziren momentuak Altsasura joan beharrean ez dakit nora joan behar ginela ziruditenak. Beraz, kanpoan gelditzen bazara zu ere ari zara eskema mediatiko horiek errepikatzen.
Albert. Mediatikoki Espainia eta Katalunia bi mundu dira, eta Anna eta biok Katalunian gaude. Guk hasieratik oso argi genuen ez zirela, esaten zuten bezala, ETAko gaztetxoak edo Altsasu Beirut zela. Baina presio hori jaso genuen ere. Nire Altsasuko lehenengo bidaian ez nintzen ausartu Koxkara sartzen. Taberna normal bat denean. Baina ez nintzen sartu. Bigarren bidaian Annarekin bai. Nire misioa zen frogatzea esaten zigutena benetakoa zen edo ez.
Eta zer aurkitu zenuten?
Anna. Kontziente ginen mikro-mundu batera joaten ginela, herri txiki batera, eta herri txiki bat bezala historia luze bat zuela, belaunaldikoak, eta zu historiaren parte bat ezagutzera zoaz. Bakoitzak bere bertsioa izango du. Ni harritu nintzen, ez nuelako espero, herri bat zegoela elkarrekin joatea erabaki zuena, eta elkarrekin joaten zela erakutsi zuena. Nabaritzen zen batasun hori. Herri harrotasun handi bat zegoen. Bizi genuen zatian behintzat, beste alde bat badagoelako ez genuela horrenbeste ezagutu. Egon ginen, eta desberdina zela nabaritzen zen. Baina batasuna nabaritzen zen.
Albert. Ez da katalanak bereziki irekiak garela, baina harritu ninduena iritsi nintzen lehenengo aldia harrera nahiko mesfidatia izan zela, oso itxia. Altsasu Gurasoekin lehenengo bilera bat egin genuen eta norbaitek bere historia kontatu nahi bazuen bertan hilabete bat inguru egongo ginela esan genien. Hamar familietatik bik erantzun zuten erraz. Besteak irabazi behar izan genituen erakutsiz kazetaritza arduratsua egiten genuela eta herrian egongo ginela behar zen denbora guztia.
Hasiera batean pentsatu zenutena eta emaitza asko aldatu zen?
"Herriko poliziaren presentzia egunerokotasunean bizi arte ez zegoen nire buruko gidoian, eta oso garrantzitsua izan zen"
Anna. Xehetasunetan hazi zen. Espero ez genituen gauzak. Herriko poliziaren presentzia, errotondetan kontrolak egotea... Hori ikusi arte eta egunerokotasunean bizi arte ez zegoen nire buruko gidoian eta oso garrantzitsua izan zen ulertzeko egunero bizitzen den presio hori. Bizi behar duzu. Ñabardura hori, kakotxen artean ñabardura, oso gai garrantzitsua izan zelako.
Albert. Esan duen bezala, garrantzitsuena xehetasun horiek dira; grisak. Altsasura joan ginen La Razon egunkariaren portada bat irakurri ondoren non aipatzen zuten komando bat desegin zutela, zortzi gazteen argazkiak ateratzen zirela, eta saldu zigutela antolatutako talde bat zela. Bertako hilabeteko lanaren ondoren ikusi genuen ez bakarrik ez dela antolatutako talde bat, baizik eta kuadrilla desberdinetakoak direla, ez direla lagunak eta gehienez bistaz elkar ezagutzen dutela, adin desberdinekoak direla eta, garrantzitsuena, sentsibilitate politiko desberdinak dituztela. Edo besterik gabe, ez dutela. Batzuk herri mugimenduetan daude, beste batzuk ez. Familia guztiak ezagutu genituen, eta elkarrekin ari ziren borrokan, mugimendu oso bat zegoen, sentsibilitate desberdinekin. Oreka hori mantentzen zen eta kanpotik apurtzen saiatu ziren.
Anna. Grisen bilaketa horretan bereizgarri bat da Altsasura iritsi ginenean ez ginela zuzenean familiengana joan. Hori beste telebistek egingo zuten: gurasoen bila joan. Gu herria ikustera joan ginen. Hori asko da. Apaizarekin hitz egin genuen, jubilatuen elkartera gerturatu ginen, ibarreko herri guztiak bisitatu genituen ikusteko ea Altsasu eta Arbizu antzekoak ziren... Ikuspuntua oso handia zen. Herria neurtu nahi genuen, kontestu handi bat izan.
Hasieratik bigarren dokumental bat egingo zenutela ba al zenekiten?
"Altsasuko istorioa kontatzen ibili gara, zuzeneko protagonistarik gabe"
Albert. Inolaz ere ez. Gehiagorako ematen zuela bai. Baina programaren aurrekontua mugatua da, hedabide publiko bat da, eta oso ongi begiratu behar da non gastatzen den dirua. Altsasuko istorioa eta injustizia erakutsita gelditu zen lehenengo dokumentalarekin. Sorpresa izan zen izan zuen arrakasta. Normalean baino askoz gehiago. %23 pantaila kuota izan zuen Katalunian, eta kanpoan interesa sortu zuen ere; ETBk emititu zuen aste berean. Beste produktu batzuk ere egin dira, liburuak, telesaila... Eta urte hauetan geratu zaigun arantza Altsasuko istoria kontatzen ibili garela, zuzeneko protagonistarik gabe: haien abokatuek, gurasoek, lagunek, auzolagunek eta abarrek haien izenean hitz egin dute. Orain lehenengo aldiz hirugarren graduan daudela hitz egin dezakete norberaren buruaz. Lehenengo dokumentalarako Espainiako espetxe instituzioekin hitz egin genuen Zabaiara elkarrizketatzera joateko eta esan ziguten ezetz ez zirelako baldintzak betetzen. Kazetari bezala zuzenean iturriarekin edo biktimarekin hitz egiteko aukera duzunean, ezin duzu alde batera utzi. Elkarrizketa eman izana eskertzen dugu haien esposizio mediatikoa asko mugatzen dutelako, eta Sense ficció bezalako programa batean konfiantza izan dute.
Anna. Pertsonalki, eta herritarren alde garrantzitsu bat bezala, ikusi eta entzun nahi genituen. Nik uste guztiok geneukan kuriositate bat zela. Beraiengana joateko baldintzak eman zirenean, haien gorputzetan jarri ginen, eta pentsatu genuen espetxetik atera berri zirela eta ez geniela deituko. Haien gurasoak ezagutzen genituen modu pertsonalean ere ondoren herrian egon garelako nahi izan dugulako, eta ez genien deitu behar elkarrizketa bat eskatzeko. Itxoiten geratu ginen. Denbora eman genien. Kazetaritza kuriositate eta interes hori neurtu genuen.
Horregatik egin duzue orain?
Anna. Uste dut argi zegoela haietako norbaitek hitz egin nahiko zuela tokiren batean edo bestean. Guk entzun nahi bagenien, besteei berdina gertatuko zitzaien. Denok dakigu lehenengoak beti medaila lortzen duela; lasterketa mediatiko horiek badira. Baina guk ez genuen joko horretan parte hartuko. Bilatu behar genuen oreka bat: nola gerturatu eta nola jarri balorean. Zaila izan zen.
Albert. Gure estrategia ez da inoiz izan presionatzea. Errespetu handiarekin joan gara. Bai dokumentalarekin bai lekukoak lortzeko moduarekin. Beste anekdota bat: sekuentzia batean lehenengo dokumentalean ezinbestekoa dena lau ama futbol zelaian agertzen dena da. Sekuentzia hori errodajearen azkenengo egunean grabatu genuen, Altsasun ia hilabete bat pasa ondoren, eta festak ia amaituta zeudenean. Parte hartu duten lekuko guztiek kontzienteki parte hartu dute, presiorik gabe, hausnartzeko denbora izan dute, baita atzera egiteko ere. Kontziente izanda prozesuarekin sufritu dutela, Horrek behartzen zaitu errespetu handia izatera. Horren erakusle da dokumental honetan bi gazteen testimonioak agertzen direla. Ez bederatzi, ez zazpi; bi. Agian indartsuago daudenak dira, edo urrats hau emateko indarrarekin sentitzen direnak. Beste hedabidetan adierazpenak eman dituztenekin harremanetan jarri gara, eta jakin badakigu oraindik gaizki pasatzen ari direnak badaudela, eta ez gara haiekin harremanetan ere jarri.
Adur Ramirez de Alda (ezkerrean) eta Jokin Unamuno (eskuinean) Judas operazioko Txevi Guigas eta Edu Garzonekin Lledonerseko espetxean. UTZITAKOA
Altsasuko auziko bi auzipetu agertzen dira, beraz. Zer kontatzen du dokumentalak?
"Protagonistekin dokumental bat egin behar dugu, baina urrats bat gehiago emango dugu"
Albert. Annarekin dokumentala zuzentzen hastean erronka izan zen: zer kontatuko dugu berria? Jendeak badaki zer gertatu zen Altsasun, ikusi du, abokatuek kontatu dute, gurasoek eta lagunek kontatu dute... Zer berria azalduko dugu? Protagonistekin dokumental bat egin behar dugu, baina urrats bat gehiago emango dugu. Ez gara errekreatzen. Ez dugu egin: "Ea Jokin zer gertatu zen Koxkan? Zuk zehazki zer egin zenuen? Eta zu, Adur, bertan zeunden edo ez?". Hor ez gara sartu. Galdetu diegu gau hartan zer gertatu zen, baina dokumentalaren zati txiki bat da. Dokumentalaren tesia zera da: Altsasu Auzia proben banku edo laborategi bat bada ikusteko Espainiako iritzi publikoak tabernako istilu batengatik gazte batzuk terroristak direla sinistarazteko, iritzi publikoak hori sinisten du, edozein gauza izan daiteke terrorismo. Dena terrorismoa bada, eta terrorismoaren aurka denak balio du, estatuak hamarkadaz erreprimitzeko erabili duen estrategia oraindik baliogarria bada, ETA ez dela existitzen? Bai, bada. Hiru urte beranduagoko tesia da doktrina hori iritzi publikoak ez du bakarrik sinistu, baizik eta estatuaren beste toki batzuetan aplikatzen hasi da: Katalunia. Taberna bateko istiluengatik kartzelara joan baziren, Govern-eko conseller-rak ere kartzelara joango ziren; gertatu zen bezala. Altsasuko auzipetuak kartzelatik atera direla eta hau guztia kartzelatik bizi izan dutela, jakin nahi dugun nola ikusten duten Katalunian 3.000 errepresaliatu egoteak. Katalunian auzi pila bat daude irekita. Oraindik jendea urriaren 1ekoa ordaintzen ari da eta sententzien esperoan dago. Orduan, jakin nahi izan dugu bi gazteek nola bizi duten egoera hori. Altsasuko gazteak Kataluniako aktibistekin elkartuko dira, hitz egingo dute. Doktrina berdina sufritzen duten jendearekin elkartuko dira.
Adur Ramirez de Alda eta Jokin Unamuno altsuarrak Xènia Garcia eta Marcel Vivetekin Bartzelonako Modelo espetxean dokumentalean. UTZITAKOA
Zeintzuk dira pertsona horiek?
Albert. Estrategia desberdinetako biktimak, disidentzia jazartzeko terrorismoaren erabilpena erabili duten kasuetakoak. Esaterako, Judas operazioko atxilotuak, terrorismoaz leporatzen zaiela eta epaiketaren esperoan daudela. Polizia bati ustezko eraso batengatik bost urteko kartzela zigorrera zigortutakoa, probarik gabe, bakarrik poliziaren hitza manifestariaren hitzaren aurka bakarrik. Hor ezagutuko dute Xènia Garcia oraindik ez dagoela kondenatuta baina hiru egun kartzelan egon zen manifestazio batean ustezko istilu batzuengatik eta Marcel Vivet bost urtera kondenatutakoa. Jordi Cruixart ezagutu dute ere, bi auzien espetxeratzeak bat egin zutela eta Madrilen elkartu ziren kasuren batzuetan. Erreferendumeko eskola bat ere bisitatuko dute urriaren 1 bertatik nola bizi izan ikusteko.
"Dokumentalaren gaia errepresioa bera da"
Anna. Dokumentalaren gaia errepresioa bera da. Galdera asko planteatzen dizkiegu geure buruei. Zer da aktibista izatea eta aktibismoaren pertsekuzioa. Katalunian etxegabetzearen mugimenduaren kontrako errepresio handia dago ere, esaterako. Beraz, horrekin irekitzen dugu tipologia eta aktibista kasu asko, eta haiek aktibista hauek ezagutzera joango dira. Lehenengoa agian politikoagoa zen, orain beste pertsegitutako aktibismo asko ikusiko ditugu, ez duela zerikusirik auzi politikoekin.
