Negua prestatzeko hilabetea da urria. Hain urruna ez zen garai batean, baratze eta soroetako produktu gehienak jasoak, haiek kontserbatzeko etxeko lana, lan kolektiboa, egiteko garaia zen. Hilabete honetan egiten ziren eskualdeetako azokak, eta haiekin batera festak. Horiek aparteko garrantzia zuten. Uzta jasotzeko lanen ondoren, komunitateko kideak eta aldameneko herrietakoek elkarren berri zuten. Gainera, menditik jaitsi edo basotik ateratako azienda salerosteko aukera ematen zuten, jatekoa eskuratzeko. Urriarekin argi orduak gutxiago izaten hasten dira, basoek hostoak galtzen eta natura itzali egiten da inguru honetan. Neguko ziklorako prestatzen ari da. Baita pertsonak ere.
Baina jendearendako dena ez da lana. Eta negu beltzean ere ospakizunak badira. Haiei hasiera ematen diete Gau Beltzak (Arimen Gaua edo Defuntuen Gaua, lastailak 31), Domu Santu egunak (azaroak 1) eta Arimen Egunak (azaroak 2). Aurreneko ospakizuna hemen bazenik ere ez daki jende gehienak. Eta kontsumismoaren bultzadaz sartutako Halloween ospatzen hasi dira haurrak makina bat herrietan. Telebistan ikusitako eredua imitatuz. Eta txikiak, eta gurasoak ere, harrituta begiratzen diete aiton-amonei halakoak esaten entzutean: gu, txikitan, antzeko ibiltzen ginen!
Eta zer zen egiten zutena? Eskura zutena hartu, arbia edo kuia, hura hustu, begiak eta ahoa egin eta barruan kandela mutur bat jarri. Aldamenak beldurtzea edo arima errariei bidea erakustea zen asmoa… Herriaren arabera, garaiko haurrek ere etxez etxeko eskea egiten zuten, esaeraren bat errepikatuz. Garaiko produktuak jasotzen zituzten: gaztainak, intxaurrak, hurrak, sagarrak…
Gaur egun garai hartako ospakizunaren “berrinterpretazioa edo birsortzea” izaten ari da. Gaurkotasunera egokitu dituzte zenbait herrietan, ikuspegi komunitariotik antolatuta, euskaraz, aurrekontu txikiarekin, elementu naturalekin eta arropa zaharrak erabiliz. Horri bultzada ematen ahalegintzen da Euskaltzaleen Topagunea, Euskal Herriko euskara taldeen federazioa. Hori bai, Xanduli, manduli, kikirriki, eman goxokiak guri! moduko errepikak ia ezezagunak dira, haurren ahotan askoz ere gehiagotan entzuten da ikus-entzunezkoen bidez jasotakoa: trukoa edo tratua.
Bi gehiago
Urrian baratzeetan porruak eta gutxi gehiago gelditzen dira. Baita loreak ere: krisantemoak, daliak, gladioloak batzuetan. Baina aurkari handia dute, gauetan bota dezakeen izotza. Aurrenekoak ez dira izozten, gainontzekoak bai. Urtearen arabera, beraz, gerta liteke lore ugari izatea, edo ia ezer ez. Gainera, lur-lanketa utzita, askoz erosoagoa da lore-dendatik pasatzea. Eta sorta eskuan hilerrira joaten da jendea, hildako senideak bisitatzea eta lore eskaintza egitera. Hildako gertukoen hilobiak ere bisitatzen dituzte. Kanpo santuek aparteko bizia hartzen dute azaroaren 1ean, eta aurreko egunetan. Hilarriak, garbitu eta guztia txukun uzteko baliatzen da.
Domu Santu Egunarekin, etxe askotan familia bazkariak izaten dira. Baina eguna asteburutik gertu badago, jendeak gero eta gehiago erabiltzen du turismo eskapada motzak egiteko. Egun horretan fededunak defuntuen omenezko mezara joaten dira. Goian aipatutako loreak ez dira etxeetan edergarri jartzen, hildakoen arimak erakartzeko gaitasuna egotzi dizkiote usaintsuenei.
Hilen Eguna edo Arimen Egunarekin ohikoa zen hilerrietan meza izatea. Duela urte gutxi batzuk desagertu da hori. Purgatorioan zeuden arimen aldeko jaiak jatorri paganoa du. Garai batean herri batzuetan inauteri modukoa ospatzen zuten, oihal zaharrak jantzita eta arbiak edo kuiak eskutan zituztela. Gazteek etxez etxeko eskea egiten zuten. Gaztainak erreak jatera elkartzen den herriren bat oraindik gelditzen da Euskal Herrian. Baina gehien-gehienendako egun bat gehiago besterik ez da.
