Hamarkadetan euskararen hegoaldeko muga Sakana izan zen, nahiz eta bertako herri askotan euskara aspaldi galduta zegoen. Joan den mendeko 70. hamarkadaren hasieran euskara Urdiainen bizirik zegoen, ez, ordea, Altsasun, Olatzagutian eta Ziordian. Folklorearekin lotutako jardueretara mugatzen zen euskararen presentzia hiru herri horietan. Baina herritarren artean bazegoen hizkuntza galdu izanaren kontzientzia. Euskararekiko kezka bazegoen eta beste herrietan ikastolak sortzen ari zirela ikusten zuten.
Vianako Printzea erakundearen bidez Nafarroako Diputazioak euskarari “arnas” ematen zion. Amadeo Marco Ilincheta presidenteak esan zuenez: “Nafarroa euskararen aldeko ekintzetan aitzindaria da. Gurasoek hala nahiko balute ez legoke inolako arazorik Tuteran ikastola bat sortzeko”. Hori entzunda Vianako Printzea erakundeko kide zen Jose Mari Satrustegi Zubeldiarengana aholku bila jo zuten Antonino Urtasunek, Pablo San Romanek eta Ramon Mendiak. Taldea eratu eta gurasoen artean ideia zabaldu, matrikulatze kanpaina egin eta ikastola abiarazi zuten 1971n.
Euskarazko irakaskuntzan herrian aitzindaria. Hasierako guraso haiek ikastetxeak aurrera eginen zuen ziurtasun faltarekin bizi behar izan zuten hainbat ikasturtetan. Horrek guraso batzuk seme-alabak ikastolatik ateratzea ekarriko zuen. Gainera, batzuek harrera txarra egin zioten ikastolari eta esamesa ugari zabaldu ziren hasieran. Kritika gaiztoak entzun zituzten. Jatetxe, denda eta fabriketara dirua eskatzera joaten zirenean erantzun txarrak ere jaso zituzten. Baina aldekoak ere izan zituzten, sustatzaileen borondateak trabak gainditu zituen. Eta denetariko gabeziei aurre egin behar izan zieten: espazioa, materialak, irakasleak, soldatak…
Ikastolaren aurreneko urteetan ikasleek ez zuten eskolaratze txartelik. Horren faltak kezka eta ezinegona sortzen zuen Nafarroako makina bat ikastoletan. Altsasukoak azkenean lortu zituen, San Fermin ikastolaren bitartez izan bazen ere. Altsasuko ikastolaren sustatzaileendako pozerako egun handia izan zen hura. Legeztatzea ere bi epetan iritsi zen: Oinarrizko Hezkuntza Orokorra 1981ean eta eskolaurrea 1990ean.
Gurasoen abalarekin bankuek emandako maileguak, Nafarroako Diputazioak irakaskuntza pribatu gisa ematen zituen dirulaguntza “murriztuak”, zozketak eta beste izan ziren finantzazio bideak. Diru larritasunak ikusita Gipuzkoan ikastolek antolatzen zuten Kilometroak festaren modukoa antolatzea erabaki zuten Etxarri Aranazko eta Altsasuko ikastolek: Nafarroa Oinez. 30.000 bisitari, 3,5 milioi pezetako irabaziak (21.035,42 euro) eta oilasko asko utzi zuen festak.
Segida
Esther Garaialde Katarain irakasle eta zuzendari ohia Iñigo Aritza ikastolako memoria bizia da. Ez dizkio alferrik 42 urte eskaini. 1980an, 21 urte betetzeko zituela, irakasle ikasketak despeditu berri, Olatzagutiko ikastolako zuzendaritzan zegoen familia batek, apika, lehendakariak, hots egin zion. Irakasle hasteko prest ote zegoen galdetu zioten. Berehala eman zuen baiezkoa. Gida baimena atera, Seat Panda autoa erosi eta ikasturtea hasita Olatzagutian irakasle hasi zen.
Gogoratu duenez, “garai hartan bi irakasle zeuden Olatzagutiko ikastolan. Bi gela zeuden, 2 eta 5 urte arteko umeekin. Ikastola oso txikia zen, oso ume gutxirekin. Baina oso oroitzapen politak ditut, maitasun handiz gordetzen ditudanak”. Etxetxo zahar bat zen, bi gela, komuna txiki bat. Dagoeneko ez dago eraikina. “Xumea zen, baina, aldi berean, oso familiarra zen ikastola, konfiantzazkoa. Gurasoek eta umeek planak elkarrekin egiten genituen. Nire autoan gelako umeak sartu eta edozein egunetan Urbasara joaten ginen”, azaldu du Garaialdek. Zortzi ikasturte eman zituen Olatzagutian, eta Ziordiko familia gutxi batzuk Olatzagutiko ikastolan seme-alabak matrikulatzearen lekuko izan zen 1982an.
Olatzagutikoarekin batera Urdiaingo Ikastola ere martxan zegoen. Bateko eta besteko irakasleak koordinatzeko, etapa bileretarako, klaustroetarako Altsasuko Iñigo Aritza ikastolara joaten ziren. Eta Garaialde zuzendaria izatera pasa zen: “bat-batekoa izan zen, eta inkontziente xamar izan nintzen. Ez naiz damutzen, baina hala izan zen”. Ilbeltzean, ikasturtea hasita zegoela, zegoen zuzendariak alde egin behar izan zuen eta zuzendaritza berria izendatzeko beharra mahai gainean jarri zen. “Printzipioz ikasturtea bukatu arte izan behar zuen, gero ikusiko da nola moldatu. Klaustroak zuzendaritzarako proposamena egin zidan eta onartu nuen. Eta zuzendaritzan 26 urte egin nituen”, laburbildu du Garaialdek.
Esperientzia, aitortu duenez, “ez zen erraza izan. Lasterketa baino, 26 urteko maratoia izan zen: zailtasunak, trabak, mehatxuak, oztopoak, dirulaguntzarik ez… Horren gainetik, niretako oso balorazio positiboa egiten dut, bai pertsonal bai profesional arloan. Zailtasunak gure historiaren ezaugarrietako bat dira, eta horrek ere indartsu egiten gaitu. Horregatik, aurrera egin izan dugu beti, eta ziur naiz horrela jarraituko dugula”.
Basamuturreko ikastolaren eraikinean egindako erreforma eta lanen lekuko izan zen Garaialde. “Baina eraikina ere handitu egin da”. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza hartzeko, esaterako. Eta haur ikastola bat zerotik sortzen ikusi zuen Garaialdek: Txioka. Azaldu duenez, “Ikastolan, betidanik, bi urteko haurrak hasi izan dira. Lege berriak zirela eta, derrigorrez hiru urtetik aurrera hasi behar ziren. Eta bi urteko haurrak hartu nahi bagenituen edo matrikulatu behar baziren ikastolan, 0-3 ziklo osoa eskaini behar genuen. Erronka horri heldu genion. Gainera, ikusita eskualdean zerbitzu hori ez zegoela, edo zegoenak ez zuela asetzen gure nahia, Txioka haur ikastola sortu zen”. Kafi horretatik ikasle asko pasa dira Iñigo Aritza ikastolara.
Ikastola DNA
Iñigo Aritza ikastolako lehendakaria da Olatz Aldaz Olmedillo eta gogorarazi duenez, “ikastola sortu zenetik guraso kooperatiba da eta hala jarraitzen du”. Gaineratu duenez, gurasoek, ikasleek, irakasleek eta langileek parte hartzen duten komunitate bat eratzen dute guztien artean. Komunitate horretan 196 bazkide daude eta 307 ikasle. Langileak ia 50, eta haietatik irakasle 36 bat. “Garai batean bezala, gaur egun ere, guraso eta irakasleen harremanak hala segitzen du, dena ongi ateratzeko”. Aldazek ikastolan ardatz dituzten baloreak nabarmendu ditu: “lehenengoa, euskararen erabilera, eta euskal kulturaren ezagutza gure haurrei erakustea. Bestea, hezkuntza propio bat izatea eta seme-alabei erakustea. Eta, azkenekoa, elkarlana”.
Azken horren ezaugarri nabarmenena auzolana dela esan du: “proiektua aurrera ateratzeko komunitate osoaren partaidetza beharrezkoa da, bestela ezinen genuke”. Aldazek ziurtatu duenez, gurasoek zeregin eta ekarpen asko dituzte ikastoletan: “hara joan eta han konturatzen zara guztiok elkarrekin edozer gauza egiteko gai garela. Hori polita da. Badira haserreak, barreak… baina gelditzen dena positiboa da. Gure ekarpena hor, ikastolan gelditu da. Gure gurasoengandik ere hori ikasi dugu. Hori utzi digute eta guk seme-alabei berezitasun hori utzi nahi diegu. Ikastolak ematen duena, berezitasun hori badago”.
Garaialdek laburbildu duenez, “talderik gabe ez dago proiekturik. Halako mugimendu bat, sarea, ezin da eraiki bakardadean edo. Protagonismoa taldearena da”. Ikastolako egungo zuzendaria da Leire Baztarrika Sanzek nabarmendu duenez, “ikastolen mugimendua eta proiektua ez da hezkuntza hutsa. Proiektu batean sinisten dugun pertsonok osatzen dugun komunitate hori. Beti badago hor ikastolaren hobe beharrez egite hori. Eta azken 50 urteetan zenbat egon diren buru-belarri Iñigo Aritza ikastolaren ibilbidea aurrera jarraitzeko. Ezin da neurtu”. Garaialdek azaldu duenez, beretako ikastola “bizitza proiektu bat izan da. Eskubide bat. Konpromisoa. Sekulako esperientzia, pertsonala eta profesionala. Adiskidetasuna baita ere”.
Babesa
Guztira 115 ikastola daude. Iñigo Aritza Nafarroako eta Euskal Herriko ikastolen elkarteko kide da. Baztarrikak azaldu duenez, “jakitea telefonoa jaso eta norbaitek erantzunen bat emanen dizula edo saiatuko dela, hori da sarea. Bestela bakoitza gurera ibiliko ginateke. Zuzendaritzan gutxienez zalantza asko sortzen direlako, eta batzuetan hori behar izaten duzu”. Horri “balio izugarria” aitortu dio. Argitu duenez, irakasleria sareak ere badaude elkartean. “Foroetan jendeak partekatzen du zer egiten duen, zalantzak… Izugarrizko egitura bat dago eta bakoitzak gure esparrutik, elkarrengandik ikasteko gogo horretatik, eta elkarri laguntzeko gogo horretatik”.
Garaialde gaur egun Euskal Herriko Ikastolen Elkartean lanean ari da, “Donostiako egoitzan hainbat talde eta departamentu daude”. Hura ere komunitatetzat du. Izan ere, “Euskal Herriko ikastoletako profesional eta partaidez osatutakoa. Nire ustez gure funtzioa da sareko ikastolei zerbitzua, laguntza ematea, hainbat proiektuetan akonpainamendua ematea”. Gaineratu duenez, “izaten da prestakuntza eta beharrak detektatzea eta horri erantzutea. Administrazio eta instituzioekin harremanak hemendik eramaten dira. Eta materialaren sorkuntza dago. Hori ere ikastoletan dugun ezaugarri propio bat da”.
Bere egungo lanari dagokienez, esan duenez, “ikusten ez den, baina sentitzen den lana egiten Euskal Herriko proiektu batean”. Ikastolako zuzendaritza utzi eta Txiokara bueltatu zen irakasle. Han zegoela elkartearen Haur Hezkuntzako laborategia deitzen dioten departamentuko kide izateko proposamena jaso zuen. Hasieran astean behin, ostegunetan, joaten zen Donostiara, eta gainontzeko egunak Txiokan ematen zituen. Baina, pitteka, Altsasu Donostiagatik aldatu eta han lan egiten bukatu du.
Azken hiru urtetan lanaldi osoan Donostian dago, Haur Hezkuntzarako oinarrizko emozioen programa egiten. “Niretako luxua izan da, oso lan desberdina izan baita. Sorkuntzan aritzea niretako berria izan da. Beste gauza batzuk sortu behar izan ditut, baina halako materialik ez. Eta, gainera, emozioen arlo horretan… Benetan izan da oso polita! Bukaera polita izan behar dut. Emozionatuta, emozioekin bizi, emozioetan hezi… Bai, polita!”
Etorkizuna
Hirurek ikastolek aurrera eginen dutela uste dute. Garaialdek eskaera egin die “jarraitu behar duzuenei eta erreleboa hartzen duzuenei: nortasun ezaugarri horiek zaintzea, mantentzea, ez galtzea”. Klabe batzuk ere eman ditu: “oso inportantea da oso garbi izatea, eta identifikatuta izatea, beharrak eta gure indarguneak. Jakitea eta ados egotea komunitate osoa nor garen, nora joan nahi dugun, zertarako gauden hemen eta hori nola eginen dugun. Lau galdera horiek erantzuteko gai bagara, bidean gaude”.
Ikastolek zergatik jarraitu behar duten galdetuta, zuzendari ohiak uste duenez, “administrazioak, oraingoz behintzat, ez dituela gizartearen sektore baten beharrak asetzen, ikastolek eskaintzen duguna. Esan dugu ikastolak euskaran eta euskal kulturan ardaztutako eredu bat direla, eta planteamendu hori eskaintzen dugu. Eta uste dut, momentuz, bakarrak garela horretan. Hezkuntza eredu propioa garatzeko konpromisoa dugu, eta konpromiso horri heldu diogu; hasieratik, eta horretan jarraitzen dugu”.
Garrantzia eman dio ikastolen eta proiektuaren titulartasunari. “Horretan ere bakarrak gara. Herrian jaiotako eskolak dira, titulartasuna soziala da. Horrek aukera ematen du antolatzeko eta kudeatzeko garaian eredu propio bat. Ez dago hezkuntza munduan beste eredu bat halakorik duenik. Eta gero sare bat osatzen dugula. Sare solidario bat gara eta Euskal Herrian zehar gaude”. Baztarrikak gaineratu duenez, “erronka asko” dituzte. “Momentuan momentuko gizarteak erronka desberdinak izan ditu. Eta, noski, orain ere erronkak ditugu”.
Ikastolaren antolaketa
Ikastola guraso kooperatiba baten jabetza da. Batzarrean zuzendaritza batzordea aukeratzen dute. haren baitan hainbat batzorde eratzen dira: ekonomia, mantentzea, kirola… Zuzendaritzaren barruan zuzendaritza murriztua dago honakoek osatzen dutena: lehendakaria, lehendakariordea, idazkaria, Nafarroako edo Euskal Herriko Ikastolen Elkarteko ordezkaria, zuzendaria eta batzorde bakoitzeko ordezkari bana. Bi astean behin elkartzen dira eta “sortzen direnak edo arazoak kudeatzen” dituzte.
Urtean bitan gurasoek batzarra egiten dute, informazioa eman eta kudeaketari buruzko erabakiak hartzeko. Zuzendaritza batzordearen zati bat berritzen da urtero. Bestalde, familiek urtea zehar hainbat auzolan egiten dituzte: konponketa, garbiketa, Nafarroa Oinezetan parte hartzea, sanferminetako barraka eta beste.
Pedagogia antolaketa
Ikastolako zuzendaritza taldea osatzen dute zuzendariak eta Haur Hezkuntzako, Lehen Hezkuntzako eta Bigarren Hezkuntzako koordinatzaileek. Eguneroko antolaketari dagokionez, hezkuntza etapa bakoitzak astero bilera egiten du, koordinaziorako, hausnarketarako eta hartu beharreko erabakiak hartzeko. Horretaz aparte, ziklo bilerak ere izaten dituzte. Koordinazioa orientazio departamentuarekin, tutoreek erregulartasunez egiten dituzten.
Hilean behin edo, lantalde bilerak eta klaustroak ditugu. Klaustroan irakasle guztiak daude. Etapez gaineko hainbat gai edo atal landu behar direnean inter-etapetako egitura dugu: lantaldeak, klaustro guztiaren parte hartzea duena. Proiektuen baitan lantzen dituzte gaiak: hizkuntza proiektuarekin zerikusia duena (lehen euskara batzordea zena); komunikazioa, zer egin zer ez, nola ari garen egiten; beste lantalde batzuk tutoretza eta hezkidetzatik heldu dira.
